De meesten gaan naar huis, maar Jack Diaz blijft in het gehucht Tégéso, tegen beter weten in wachtend op het moment dat de geldstroom wordt hervat. In de tussentijd probeert hij zoveel mogelijk op te gaan in de bevolking, die hem uiteindelijk accepteert als een van hen en hem een islamitische naam geeft: Adama Diomandé.

Die acceptatie gaat echter niet zonder slag of stoot. De kleinste details kunnen tot misverstanden en conflicten leiden bij de Worodougou-stam waar Adama gestationeerd is. Adama wordt op zijn fouten gewezen door Mamadou, een plaatselijke jongen die aan hem is toegewezen om hem te helpen, en om te voorkomen dat de Amerikaan al te grote blunders begaat. Die blunders begaat Adama evengoed:

“Weet je zeker dat je ’s avonds je hut wilt schoonvegen, Adama? De voorouders vinden dat een zware belediging. Je veegt hun welkom weg terwijl ze op zoek zijn naar een slaapplaats.”
“Werkelijk?”
“O ja. Het is echt iets vreselijks. Alle buren klagen erover.”
“Waarom heb je me dat dan niet weken geleden gezegd?”
“Waarom een blinde eraan herinneren dat hij blind is?”

En zo leert Adama stukje bij beetje de gebruiken van zijn stam kennen. Een moeizame weg, maar hij geeft niet op en slaagt er uiteindelijk in om zo goed als volledig op te gaan in de bevolking, met de trouwe Mamadou aan zijn zijde, die een soort broer voor hem wordt. Adama dompelt zich zelfs zo diep onder in de locale gebruiken, dat hij zijn toevlucht neemt tot magie om zich te beschermen als een van de dorpsbewoners een vloek over hem uitspreekt. Maar hij is en blijft een ‘Witman’, die door de plaatselijke bevolking als een soort lopende geldmachine wordt gezien, waardoor hij meermalen wordt bedrogen. Als er tenslotte een burgeroorlog uitbreekt, wordt hij gedwongen tot het maken van een moeilijke keuze: blijft hij bij de mensen wonen waar hij zo van is gaan houden, of trekt hij zich terug uit Ivoorkust om zijn eigen leven veilig te stellen?

Wat direct opvalt, is dat het boek met heel veel oprechte liefde is geschreven. De drie jaar die Tony d’Souza zelf in West-Afrika als aidsvoorlichter heeft gewerkt zijn onmiskenbaar meer dan alleen inspiratie voor de talrijke anekdotes geweest; de manier waarop de bevolking en haar gebruiken worden beschreven, ademt passie en betrokkenheid. De spitse dialogen van d’Souza zorgen ervoor dat je al heel vroeg in het verhaal begrijpt hoe veel moeite Jack Diaz heeft moeten doen om in Ivoorkust te kunnen aarden. Een mooi voorbeeld is de scène waar hij staande wordt gehouden door een groep mannen waarvan de leider het op zijn fiets heeft voorzien:

Toen zei hij: “Die fiets van jou is heel mooi. Hier in Afrika hebben we zulke fietsen niet. Ik bewonder je fiets heel erg. Geef me je fiets. Een geschenk.”
“Helaas,” zei ik, “ik moet mijn vriend opzoeken. De oudere broer van mijn grote, grote vriend zelfs. Ik moet hem op vele manieren eer bewijzen, en ook zijn moeder, die heel oud is. En de imam van de wijk waarin ze wonen. Vergeef me dat ik zo onbeleefd ben. Morgen kom ik je opzoeken en geef ik je mijn fiets.”
“Morgen he? Zo witman, dus je kent onze manieren. Nou…” De jonge man, zo groot als een stier, met een clownspruik op en omgeven door een menigte andere jonge mannen, rondom een huis dat ze volledig vernield hadden, glimlachte me toe en zei: “geen probleem dan. Morgen komen we elkaar weer tegen en dan geef je me je fiets. Als geschenk.”

De luchtige toon die d’Souza bij tijd en wijle hanteert, is verfrissend en toont een hartelijk, zij het voor westerse ogen vaak onbegrijpelijk, Afrika. Maar de schrijver gaat de duistere kanten niet uit de weg: ook corruptie, honger, de kloof tussen christenen en moslims, AIDS en de soms meedogenloze tradities worden net zo goed beschreven. Het feit dat ook die kanten worden getoond zonder ze te vergoelijken, en dat het warme en liefdevolle beeld van Ivoorkust ondanks het ontluisterende einde toch overeind blijft, bewijst dat d’Souza er in is geslaagd om zijn liefde voor Afrika overtuigend vorm te geven. Een prachtig debuut.

Chabot spreidt zijn gedichten uit over meerdere pagina’s. Het lijken meer cabaretteksten met een poëtische inslag. Ze overstijgen echter wel de doorsnee cabaretpraat. Het beste is de gedichten dan ook heel snel te lezen zoals Chabot ze zelf uitraast, uitracet, in één flow. Ze moeten overwaaien als een windstoot. Als je dit niet doet en ze probeert te lezen in een normaal tempo, zoals het bij andere gedichten hoort, stel je vast dat ze je niet kunnen overrompelen. Het taalgebruik is van kwaliteit, dat wel, maar het geheel is allerminst een compact taalbouwsel. Je kunt ze op twee manier benaderen. Of je gaat ervan uit dat deze gedichten de rock-‘n-rollweergave van het moderne leven zijn, ofwel je eist van poëzie een andere aanpak waardoor haar kracht niet in de snelheid te vinden is, maar in beklijving en diepte. Ik – en dit is een persoonlijke voorkeur – moet het niet zozeer hebben van performance, maar van iets meer meditatie, een gedicht moet mij pakken, naar de vorm, zeker, maar ook naar de inhoud, de boodschap moet beklijven. Uitgelaten mensen verbergen immers hun diepe gevoelens.

Poppoëzie

Natuurlijk is mij bekend dat Chabot het maatje was van Herman Brood. En hij behoort ongetwijfeld tot de betere schrijvers van popgedichten. Poppoëzie heeft altijd een commercieel klimaat nodig om te gedijen. Hij hoort bij de dichters die de schijnwerpers zoeken en daar is op zichzelf niets mis mee. Wat betekent poppoëzie in onze cultuur? Wat is haar functie en betekenis in de literatuur? Met andere woorden: houdt zij de herinnering vast? Biedt zij voldoende klank en ritme? Staat zij symbool voor iets? Biedt zij een existentiële, sociale en historische referentie? Is zij een mythe? Met andere woorden: welke is de culturele identiteit van het popgedicht? Bart Chabot is een tafelspringer, – hyperactief – die thema’s zoals dood, leven, hemel, hel, in en ritmisch parlando te berde brengt. Om zijn toehoorders te animeren vertelt hij flauwe grappen en dit gaat ten koste van het serieus uitwerken van opgestarte ideeën en beelden.

Zonder camouflagepak

Toch is hij zich van het kwaad bewust, want in zijn drie recente bundels geeft hij meer ruimte aan de stilte en vervalt hij veel minder in lolligheid. Ook hier valt de hoger geciteerde gespletenheid op: enerzijds de persoonlijke mystiek en anderzijds de aardse absurditeit. Bart Chabot blijft strijdvaardig op de tafel staan. In McPain is de spektakelwaarde verminderd – en dit stemt mij blij – ten voordele van overtuiging en onderbouw. Hij heeft zijn camouflagepak uitgetrokken:

Lang, heel lang heb ik me schuilgehouden
en me grondig verborgen voor het oog van de wereld
(te lang, mompelen mijn critici)
lang genoeg, in elk geval, om de jaartelling
opnieuw te beginnen
(deel 1, p. 9)

Met McPain trakteert hij ons op een nieuwe bundel, op drie bundels eigenlijk. In het eerste deel, Dracula’s ontbijt, serveert hij aan de lezer een portie verteerbare sterfelijkheid. In paginalange gedichten, met in- en uitspringende verzen zonder punten of komma’s. Niet toevallig gebruik ik hier de term “portie” en “verteerbaar”: dit deel staat bol van “etenswaren”, zoals patrijspoorten, hazenpaden, worstrolletjes. Maar altijd loert het thema ‘dood’ om de hoek. In het tweede en derde deel, Anna’s hoeve en Cadillac boogie, is de dood nog nadrukkelijker aanwezig: de dichter bezoekt de oorlogsgraven in Ieper, hij zwerft over kerkhoven en heeft veel aandacht voor de meest vergankelijke dingen des levens: het leven zelf, hoe je het ook draait of keert, alles en iedereen is vergankelijk.

~

ten zuiden van ieper liggen tientallen
war cemeteries langs de weg,
als witte bloembollenvelden
de kaart laat er geen misverstand over bestaan
dat hier engelsen, amerikanen en canadezen
hebben gevochten: talrijke plekken
in het landschap dragen namen
(deel 2, p. 55)

voor het laatst keek ik achterom
er was geen zee –
er was geen zee, geen golven, en er was geen zon
…
geen scheveningse pier in de verte
geen meeuwen
geen aanhalige wind
en geen duinen en geen helmgras dichtbij-
er wàs eenvoudigweg geen kust
wel rust
(deel 3, p. 47)

Chabots poëzie kenmerkt zich door haar verhalend karakter; zijn gedichten zijn monologen, in directe bewoordingen, waarin hij chaos en dood probeert te bezweren. Het is verrassende poëzie die mij soms ontstemt. Misschien omdat een gedicht mij ontgaat of omdat ik mij stoor aan enkele prozaïsche trekjes.