Oud-docent Nederlands Robert Anker is schrijver, dichter, literair criticus bij Het Parool, essayist, recensent en sinds kort ook stadsdichter van Amsterdam. In 1979 debuteerde hij met de gedichtenbundel Waar ik nog ben. Als romanschrijver debuteerde Anker tien jaar geleden met Vrouwenzand. In 2002 ontving hij de Libris Literatuurprijs voor zijn roman Een soort Engeland.

Zowel in zijn gedichten als in zijn romans heeft Anker een vergelijkbare ontwikkeling doorgemaakt. Was Waar ik nog ben nog een traditionele bundel poëtische jeugdherinneringen, in De broekbewapperde mens (2002) richt Anker zich volop op de maatschappij en vaak ook naar de problemen van die maatschappij.

Illusieloze tijd
In Nieuw-Lelievelt combineert Anker binnen- en buitenwereld. De roman is deels een klassiek psychologisch verhaal over moraal, schuld en boete. En deels een verslag van de maatschappelijke veranderingen in Nederland van vlakvoor de Tweede Wereldoorlog tot ‘onze eigen illusieloze tijd’, zoals de flaptekst het noemt. Anker heeft geprobeerd om een tijdvak en een familiedrama in een verhaal te vatten. Helaas komt het familiedrama wel uit de verf, maar vertilt de schrijver zich aan het tijdvak.

Hoofdpersoon is Wies Bouwmeester, de dochter van Ruud Bouwmeester, een joviale, welvarende aannemer. De familie Bouwmeester maakt in de jaren dertig een schijnbaar zorgeloze tijd mee op het landgoed van het gezin, het door Ruud Bouwmeester zelf gerenoveerde ‘Nieuw-Lelievelt’. Wanneer de oorlog uitbreekt, lijkt ook die ver weg. De idylle stort echter krakend ineen wanneer vader Bouwmeester na de bevrijding wordt gearresteerd wegens collaboratie.

Het ‘Nieuwe Bouwen’
De idealistische Wies is vastbesloten de vermeende schuld van haar vader uit te wissen. Ze wordt architect en zet zich, aangestoken door de overspannen opbouw- en vernieuwingsdrift van de jaren vijftig en zestig, enthousiast aan het ‘Nieuwe Bouwen’. Wies’ verbeten pogingen de wereld om te vormen en daardoor te verbeteren en de groeiende desillusies die ze daarbij te verwerken krijgt, weerspiegelen nadrukkelijk de ontwikkelingen die haar generatie na de oorlog doorliep. Van het idealisme van de jaren zestig, naar de teleurstellingen van de jaren zeventig, tot de vertwijfeling en het cynisme van de jaren tachtig en negentig.

Dat exemplarische doet soms wat af aan de vorming van het personage ‘Wies’. In het eerste gedeelte (‘De belofte’) komt ze echt tot leven. Anker werkt met een knap mengsel van vertellerstekst en gedachtestroom. De lezer ziet de wereld door de ogen van een jong meisje, maar tegelijkertijd is er het omineuze gevoel dat de dingen niet zijn wat zijn lijken.

Foldertekst
Minder interessant zijn de passages in het tweede en derde gedeelte die al te uitgebreid de bouwkundige situatie in Nederland beschrijven of toestanden in Senegal. Wies vertrekt als ontwikkelingswerker naar Afrika als ze zich realiseert dat ze met het ‘Nieuwe Bouwen’ bezig is een toekomst vol winderige groenstroken en troosteloze galerijflats te bouwen. In deze gedeelten vervalt Anker in een gemiddelde foldertekstschrijver. Neem bijvoorbeeld de volgende zin:

Intern-politieke obstructies hadden hem doen besluiten in te haken bij een ander project van de FAO (de Food and Agricultural Organisation van de VN), in Wassarobbé, en daar was het gelukt een irrigatiestelsel aan te leggen op de meer zanderige foonde-gronden op de oeverwal, technisch althans…

Deze zin gaat, helaas, nog verder. Dit soort passages lezen eerder als een UNESCO foldertekst dan als een roman. En dat is vooral jammer omdat Anker in andere gedeelten van zijn boek met precieze, vloeiende zinnen laat zien wat hij als stilist allemaal in huis heeft.

Zwaargewicht
Nieuw-Lelievelt is, mede door Ankers neiging tot sociaal commentariëren, topzwaar. Het boek is een poging een tijdsbeeld te schetsen, maar het verhaal zakt al te vaak ineen onder haar eigen gewicht. Het beeld van de latere Wies lijdt er zwaar onder dat ze zo exemplarisch moet zijn. Wies symboliseert zoveel dat het overtuigende meisje verwordt tot een afstandelijk personage dat de last van de twintigste eeuw op haar rug moet dragen. Ze blijft vreemd stoïcijns onder een onwaarschijnlijke hoeveelheid drama’s. Wat er ook gebeurt, oorlog, verkrachting, jodenvervolging, zelfmoord, Wies blijft maar integer en sterk. Pas op het laatst, als we in die ‘illusieloze tijd’ zijn aangekomen, doet een laatste drama de bejaarde Wies ook toegeven aan het cynisme.

Dit alles maakt dat Ankers Nieuw-Lelievelt maar half is geslaagd. Geslaagd in het vertellen van de kleine geschiedenis van Wies, maar Anker vertilt zich aan de grote geschiedenis van haar generatie. Dit is vooral jammer omdat het boek als geheel erdoor wordt onderuit gehaald. In de roman Een soort Engeland beschreef Anker veel meer de kleine, persoonlijke geschiedenis en minder het tijdsbeeld. Door het contrast met Nieuw-Lelievelt lijkt deze prijswinnaar nog sterker.

Wanda Bommer (1969) debuteert met Boom, waarin ze op voortreffelijke wijze meerdere personages bijna hetzelfde door laat maken. Lieke, Agnes, Femke en zelfs Bart hebben allemaal dezelfde persoon gemeen: Boom. Op slinkse wijze bespeelt Boom deze vier mensen zoals hij zijn gitaar bespeelt, namelijk op zijn eigen manier. Bommer heeft een man geschetst die fouter dan fout is, maar laat daar meteen mee zien hoe makkelijk het is om voor zo iemand te vallen.

American Beauty
Als je een stuk van Boom gelezen hebt, denk je al snel aan de film American Beauty van Sam Mendes, met Kevin Spacey als een vader die in een midelifecrisis zit. Dat is ook niet gek, want Bommer’s verhaal lijkt sterk op het verhaal van American Beauty: vader in midlifecrisis wordt verliefd op de vriendin van zijn dochter. Bommer heeft het concept wel wat aangepast en er wat aan toegevoegd, aangezien het in Boom beide ouders zijn die zich weer jong willen voelen. Dat het verhaal bekend voorkomt voelde ze zelf gelukkig ook al aan, wat vooral duidelijk wordt als ze Lieke de vergelijking met American Beauty laat maken.

Dat Boom een foute jongen is, wordt al snel duidelijk als blijkt hoe hij zowel Agnes als Lieke bespeeld, hoe hij anderen dingen kwalijk neemt die hij zelf ook doet en hoe hij Lieke wil ‘breken om haar als een beter mens weer op te bouwen’. Van Boom gaat een dreiging uit die er helaas niet voor zorgt dat hij te  negeren is, want het is ontzettend makkelijk om voor hem en zijn sex-appeal te vallen. En terwijl Agnes zich laat vangen in het web van Boom, laat Bart zich betoveren door de jonge zangeres Selena, bij wie hij koste wat kost in de buurt moet komen. En dat het wat kost staat als een paal boven water, want de relatie met zijn vrouw wordt er uiteraard niet beter op. Uiteindelijk lijkt die relatie enkel nog te bestaan in illusies van hoe het geweest had kunnen zijn. Met deze gegevens maakt Bommer een verhaal waarin pijnlijk duidelijk wordt dat ook ouders nog steeds dezelfde verlangens als hun kinderen kunnen hebben, en dat ook zij zich nog altijd laten verraden door wat ze liefde noemen.

Schim
Hoewel Bommer’s verhaal goed geschreven is en daardoor makkelijk te volgen is, had Boom veel meer kunnen zijn dan wat het nu is. Wat mist is de ontdekking van de affaire tussen Agnes en Boom, die makkelijk door Lieke opgemerkt had kunnen worden, vooral gezien hoe zenuwachtig haar moeder zich in gezelschap van Boom gedraagt. Ze merkt dan wel op hoe jong Agnes zich is gaan kleden, maar verder doet ze daar niets mee. Dat is vreemd en jammer, want als Lieke ontdekt had wat er speelde tussen Boom en Agnes had het boek veel spannender kunnen worden. Hoewel Bommer geen moralistisch verhaal geschreven heeft over hoe fout het is je als moeder in te laten met de vriend van je dochter, is er ook geen spanningsboog die zich ontvouwt tussen moeder en dochter.

Naast het ontbreken van die ontwikkeling tussen Agnes en Lieke is het allergrootste gemis, en tegelijkertijd het grootste mysterie, het werkelijke karakter van Boom. Bommer geeft over hem enkel vage informatie die zowel waar als niet waar kan zijn. Voor de lezer is dit eigenlijk alleen maar irritant en je vraagt jezelf dan ook af of Bommer meent dat Boom interessanter zou zijn zonder informatie. Hij lijkt bijna een puberale versie van een stoere vent, wat resulteert in het feit dat Boom niets méér is dan een schim van wie hij had kunnen zijn; ook daardoor boet het boek aan kracht in. Boom is als personage ongeloofwaardig en irritant, en omdat hij dat is raak je tevens geïrriteerd door Lieke en Agnes, want waarom zijn ze toch zo dom om in zijn rare verhaaltjes te trappen? Wie is Boom en hoe is hij zo geworden? Daar hadden nog veel meer pagina’s aan gewijd kunnen worden, waardoor Boom uiteindelijk twee keer zo dik had kunnen zijn.