Voor Messire heeft Els Launspach zich laten inspireren door de tegenstrijdigheden tussen de historische koning Richard III en het personage uit het gelijknamige toneelstuk van Shakespeare. In de roman komen de drie hoofdpersonen erachter dat koning Richard niet de mismaakte tiran was die Shakespeare van hem maakte, maar een heerser die het goed voorhad met de Engelse bevolking. Na de desastreuze Rozenoorlogen (1455-1485) nam Henry Tudor als Henry VII plaats op de Engelse troon. Hij legitimeerde zijn heerschappij door zijn voorganger Richard af te schilderen als een tiran. In het Tudor-tijdperk (1485 tot 1603) kwamen de literatuur, wetenschap, architectuur en handel in Engeland tot bloei. De Engelse filosoof Thomas More, het eerste personage in de roman van Launspach, leert echter dat de Tudor-heerschappij ook een schaduwkant heeft. Hij komt erachter hoe hij is gebruikt door the powers that be om met zijn History of King Richard III(1513) bij te dragen aan het salonfähig maken van de leugens omtrent de heerser.

Fictie

Els Launspach is een dramaturge, gespecialiseerd in Griekse tragedies en Elizabethaans theater. Daarnaast is ze ook bekend als schrijfster van historische kinderboeken, zoals bijvoorbeeld de trilogie De komst van Guattaral. Het lijkt alsof Launspach bij het schrijven van Messiremoeite heeft gehad om deze twee métiers van elkaar te scheiden. Het wordt namelijk niet helemaal duidelijk of Messire nu een inleiding is bij Richard III van Shakespeare of een volwaardige historische roman. De personages, drie Engelse historici uit respectievelijk de 16e, 17e en 21e eeuw, krijgen nauwelijks ruimte om zich te ontwikkelen, aangezien er al zo’n grote hoeveelheid geschiedkundige informatie in het boek staat. De historische feiten hebben bovendien geen directe impact op de levens van de drie geschiedkundigen.

Het grote nadeel van de nadruk op al die historische gebeurtenissen is dat er nauwelijks aandacht is voor het verhaal. De roman negeert de regels voor het schrijven van fictie meerdere malen: de plot ontwikkelt zich nauwelijks, de personages groeien of veranderen niet en ze komen nauwelijks met elkaar in conflict. Hierdoor is Messire wellicht interessant voor wie meer wil weten over de Rozenoorlogen en de periode in de Engelse geschiedenis erna, maar als literair werk schiet het enigszins tekort. Doordat de uitkomst van de roman al in het begin wordt gegeven – in de 16e eeuw creëerde men een mythisch beeld van koning Richard III – is er in de rest van het boek vrijwel geen spanningsboog meer te ontdekken.

Waarom?

Bijna aan het einde van de roman stelt de historica Jennifer Simpson, een van de drie hoofdpersonages in Messire, deze vragen. Haar motivatie blijft echter onduidelijk. Het wordt niet duidelijk waarom het relevant is voor haar – een 21e-eeuwse geschiedkundige – om 16e-eeuwse historische werken te veroordelen aan de hand van moderne wetenschappelijke maatstaven.

Wellicht zou het interessanter zijn geweest om te onderzoeken wat Thomas More en Shakespeare beoogden met hun werken over Richard III. Wilde More een essay schrijven over tirannie in het algemeen, of had hij zelfs via een omweg kritiek op Henry VIII, de koning die hem later zou laten onthoofden? Shakespeare schreef een trilogie over de rampzalige Rozenoorlogen, die vooraf gingen aan de heerschappij van de Tudors. In deze toneelstukken wordt de burgeroorlog uitgelegd als een conflict van bovenmenselijke proporties, een oorlog die wordt vergeleken met Bijbelse beschrijvingen van de komst van de Apocalyps (bijvoorbeeld Lucas 12-54). Zou Shakespeare de politieke onzekerheid omtrent de opvolging van koningin Elizabeth I en de vrees voor een nieuwe burgeroorlog niet hebben willen bezweren met zijn werk? Helaas is er voor zulke nuances in Messire geen ruimte vrijgemaakt en is het boek gewijd aan een conclusie die wetenschappelijk gezien nogal voor de hand ligt.

‘Waarvoor vecht ze, vraagt ze zich intussen af. Richard vertegenwoordigde de heersende klasse. Als heer van het noorden was hij net zo meedogenloos als van een man in zijn positie werd verwacht. In zijn strijd tegen de Schotse bendes spreidde hij ongetwijfeld dezelfde arrogantie tentoon waar zij in het huidige Engeland zo’n hekel aan heeft. Waarom maakt zij zich zo druk om zijn reputatie?’ (Messire, pp. 227-228)

Štiks (1977), geboren in Sarajevo, debuteerde met de novelle Dvorac u Romagni (Kasteel in Romagna), die werd uitgeroepen tot het beste Slavische debuut van 2000. Zijn tweede werk, De stoel van Elijah, vertelt over de succesvolle auteur Richard Richter, die na het stuklopen van zijn huwelijk terugkeert naar zijn ouderlijk huis in Wenen. Daar stuit hij tijdens de verhuizing op een geheime brief van zijn moeder, waarin ze schrijft over een serie dramatische gebeurtenissen in 1941. Richter voelt ‘de grondleugen achter zijn leven ontmaskerd worden’: niet de nazi Heinrich Richter, tegen wie Richard zich zijn gehele oeuvre heeft afgezet, maar de spion Jakob Schneider, nota bene een Jood, blijkt zijn biologische vader te zijn.

Oorlogstheater
De schrijver belandt in een diepe crisis. Op zoek naar zijn wortels reist hij naar het belegerde Sarajevo, de geboortestad van Jakob Schneider. Als correspondent voor een aantal Europese kranten verslaat hij de gruwelen van de Bosnische Oorlog, terwijl hij zich in zijn vrije uren op een privémissie stort om “de nooit verzonden brief van mijn moeder te overhandigen aan een geadresseerde van wiens bestaan ik nauwelijks zeker was.”

Maar zijn zoektocht verdwijnt naar de achtergrond wanneer Richter in de ban raakt van een plaatselijk toneelgezelschap, dat ondanks de granaten en het mitrailleurvuur toch avond na avond op de planken staat. Samen met zijn jonge tolk Ivor begint Richter aan een documentaire over het gezelschap en hun toneelbewerking van de roman Homo Faber van Max Frisch. Er ontluikt een romance tussen Richter en de dertig jaar jongere hoofdrolspeelster van het stuk, de bloedmooie Alma.

Zusterliefde
Tot zover is De stoel van Elijah imposant. Als Harry Mulisch de Tweede Wereldoorlog is, dan is Richard Richter de twintigste eeuw. Met verbluffend gemak weet Štiks het nationaalsocialisme, de Holocaust, het communisme en het conflict in de Balkan te vatten in één luttel romanpersonage. Toch blijkt het goud dat de lezer met Štiks’ roman in handen dacht te hebben uiteindelijk pyriet. De finale is weinig overtuigend en verre van verrassend. Want als Richter na veel omwegen de inmiddels hoogbejaarde Jakob Schneider vindt, dan blijkt deze niet alleen Richters vader te zijn, maar ook de vader van zijn geliefde Alma. Tortelduifjes Richter en Alma zijn halfbroer en zus.

En dat is dan het klapstuk van een roman waarin de literaire verwijzingen naar een arme drommel die zijn vader vermoordt en het bed deelt met zijn moeder (Koning Oedipus) en een ingenieur die zonder het te weten een liefdesrelatie aangaat met zijn bloedeigen dochter (Homo Faber) niet van de lucht zijn. Het is alsof Štiks alle voorbeelden van onbedoelde incest in de literatuurgeschiedenis heeft opgetrommeld om het op zichzelf niet al te sterke einde van zijn roman extra cachet te geven.

Flirten met het noodlot
Een ander gebrek van De stoel van Elijah schuilt in het centrale thema van de roman, het toeval en de onontkoombaarheid van het lot. Al op pagina één leren we dat Richard Richter afkoerst op zijn eigen ondergang. In de resterende driehonderd bladzijden wordt ons vervolgens voortdurend ingeprent hoe toevallig en noodlottig de gebeurtenissen wel niet zijn die tot deze ondergang hebben geleid. Het is een truc die je vaker bij schrijvers aantreft: een duizelingwekkende hoeveelheid ongeluk uitstorten over hun protagonisten en daar dan het noodlot of het toeval de schuld van geven.

Uit de mond van een schrijver heeft dat flirten met noodlot en toeval altijd iets potsierlijks. De schrijver orkestreert het fatum van zijn personages immers zelf. Binnen zijn eigen literaire kosmos is de schrijver een god. Maar zelfs de meest bijbelvaste SGP-er zou waarschijnlijk de wenkbrauwen fronsen wanneer God het noodlot dat hij hoogstpersoonlijk op de mensen heeft losgelaten achteraf “onontkoombaar” noemt.

Toeval
Bovendien: alle fictie hangt van de toevalligheden aan elkaar. De boodschapper die Romeo had moeten vertellen dat zijn Julia niet dood is, maar hem net misloopt, waarna Romeo zelfmoord pleegt, Julia uit haar schijndood ontwaakt en zich uit verdriet met Romeo’s dolk van het leven berooft – is dat geen stom toeval? Of wat te denken van het groteske slot van The Great Gatsby, waarin Gatsby om het leven wordt gebracht door een bedrogen echtgenoot die hem er abusievelijk van verdenkt een affaire te hebben gehad met zijn vrouw. Nemen Shakespeare en Fitzgerald echter ook maar één keer het woord toeval in de mond?

Het zou bon ton zijn om De stoel van Elijah, gezien de onmiskenbare kwaliteit en ambitie van de roman, weliswaar een mislukking te noemen, maar dan toch zeker een glorieuze mislukking. Helaas is de mislukking van Štiks’ tweede roman eerder onnodig dan glorieus. Igor Štiks heeft alles in zich om zijn volgende roman tot een absolute triomf te maken.