De bundel Kool! Alles over voetbal van Anna Enquist behandelt verregende velden op zaterdagmiddag, beschrijft blessure en revalidatie, en portretteert, dicht en vertelt zich een weg tot een afwisselend geheel dat de schoonheid, romantiek en vreugde van het voetbal najaagt. 

Observaties en portretten
Het moge bekend zijn dat Anna Enquist een zeer gevierd, breed gewaardeerd, of in ieder geval veel gelezen schrijfster is, zoals ook haar voorliefde voor Feyenoord en voetbal in veel gevallen vermeld wordt. Maar pak het idee dat de bundel Kool! een voetbalboek zou zijn met beide handen vast, en gooi het uit het raam. De bundel is weliswaar opgehangen aan voetbal als een algemeen thema, maar verwacht geen boek dat alleen maar inhaakt op voetbalgeschiedenis, of alleen op de ervaring daarvan. Het is veel meer een showcase van de veelzijdigheid van Anna Enquist als schrijfster, afwisselend poëzie en proza, van Oranjegekte tot discoursanalyse, van voetbalvrouw tot voetbalmoeder, van plasvaas tot Dirk Kuyt Foundation.

Zo interviewt ze voetbalgrootheden (en mindere goden) uit heden en verleden, maar werkt ze haar materiaal niet uit langs de geijkte paden van een specialistisch interview: ze schetst sfeerverslagen, de context van portretten van de mens in de voetballer. En waar ze in die portretten af en toe langs iets feitelijker kanten van sportief verleden streelt, zal ze nooit verzanden in opsommingen of al te technische sportpraat. De interviews zijn vermakelijk voor allerhande lezers zonder sportieve voorkennis of weet van het onderwerp, simpelweg omdat Enquist te goed schrijft om te laten liggen: ze observéért bijvoorbeeld Winston Bogarde, en het zelfvertrouwen dat hij ademt is niet alleen voelbaar uit zijn woorden, maar ook door de manier waarop zijn gespreksbeurten en -handelingen worden georkestreerd. Portretten, maar geen voetbalportretten. 

Literaire ziel
De korte verhalen in het boek zijn evenmin aan te merken als voetbalverhalen, maar nogmaals, dat is geen enkel probleem. Of het een liefdesgeschiedenis van vroege tienermeisjes betreft, ongepaste dramatische vakantieliefdes of de door wrevel verwrongen trots van een schoolmeester op een polder in ontwikkeling: Enquist schrijft heel eerlijk, rauw, laat na om al te expliciet verbanden voor de lezer te leggen, beschrijft zonder overbodige duiding van de verhaalwerkelijkheid. Haar verhalen zijn bovendien zonder uitzondering, en juist door die subtiliteit, sfeervol, en zijn op zich al reden genoeg om de bundel te lezen: ze presteert naar verwachting, en dat is gewoon goed. 

Maar haar literaire ziel breekt haar in andere opzichten ook op, in deze bundel althans. Enquist lijkt zich, door haar blik als ogenschijnlijke buitenstaander in de (prof)voetbalwereld, de blik van ‘de ander’, te presenteren als mens met oog voor de schoonheid van het kleine, de schoonheid van wat  doorgewinterde voetballers (of liever, doorgewinterde Nederlanders) ontgaat. En die heel normale, alledaagse zaken, zoals het lezen van een krantenberichtje, tv-beelden van John Guidetti, of roken met Ove, worden heel eerlijk en zonder veel opsmuk opgetekend, in zekere zin overeenkomstig met haar schrijfstijl in het proza van de bundel. Maar het komt meermaals voor dat van feiten die estetisch gezien niet voor zichzelf spreken, wordt verwacht dat ze dat juist wel doen.

Hard Gras-bus
Dat geldt net zozeer voor de poëzie. In ruim twintig gedichten worden (foto’s van) spelers geprezen of vermenselijkt, wordt familiegeluk in al zijn vormen geprezen en worden moeders in hun rookpauze bezien. Maar veel gedichten zoeken schoonheid in normale voetbaltaferelen of wedstrijdmomenten, of lijken, erger nog, er een soort kunstzinnigheid of schoonheid óp te plakken: een kopbal als heldendaad der gladiatoren, supporterschap als romantische, masochistische verzoeking. 

Een kwade tong zou dat literaire Instagram kunnen noemen (foto’s uit het café die met een druk op de iPhone kunstwerken worden), en een paar uitzonderingen daargelaten is het als lezer dan ook moeilijk om te ontkomen aan de hoop dat Enquist elders betere poëzie heeft gepubliceerd. Een minder kwade tong wijst dan echter op haar actieve participatie in literair voetbaltijdschrift Hard Gras, waarin wel vaker die voetballerskunst, en de daarmee gepaard gaande ijver om schoonheid in sport te willen zien, te lezen valt: de poëzie is dan prijzenswaardige inspanning die misschien juist veel lezers aan zal trekken. Sterker nog, het beoogd publiek voor de bundel laat zich, met de Hard Gras-familie (en haar tourbus) die bij herhaling wordt vermeld, niet moeilijk raden.

Raak schieten
Dat de vaste lezer van bovenvermeld blad weinig nieuws onder ogen krijgt mag dan ook geen verrassing heten, maar de voetbalfanaat zal misschien te weinig diepgang of focus zien om een honger naar feitjes en anekdotes te stillen. Maar ondanks kanttekeningen is de bundel moeite waard. De liefhebber van Anna Enquist (en zeker als die weinig met voetbal heeft) zal blij verrast zijn als hij/zij de bundel toch een kans geeft, want met name in de korte fictieverhalen schiet ze, om in thema te blijven, meermaals prachtig raak. Dat sommige acties minder goed uit de verf komen, en dat daardoor het samenspel tussen de verschillende stukken op zich soms niet helemaal soepel loopt, is Enquist vergeven: het uiteindelijke resultaat, verkregen uit meerdere hoogtepunten, is wat het publiek uiteindelijk zal herinneren. Net als een hedendaagse Nederlandse voetbalwedstrijd, eigenlijk.

Carrière

Wanneer Lou en Eddie eindexamen hebben gedaan, nemen ze zich voor iets originelers te gaan doen dan carrière maken: ze gaan in de bijstand, een uitkering waar je nog iets naast kunt doen. Zo wordt Eddie journalist en Lou roadie bij de Arnhemse popgroep Shout. De band breekt niet door en ook in de bijstand wordt het steeds moeilijker: ‘Hij moest tegenwoordig zelfs solliciteren, nu ook al naar een baan als verkoper.’

Na verschillende herniaoperaties komt Lou in de WAO:

Beter dan de bijstand, toch? Dat was op het laatst bijna geen doen meer (…) Maar voor de WAO geldt hetzelfde als voor de bijstand: geef er een eigen invulling aan.

Studio

Eddie weet hier wel raad mee en stelt Lou voor een eigen studio te beginnen. De geluidsapparatuur van Shout kan goedkoop worden overgenomen. In Zevenaar, waar Eddie woont, is een ruimte te huur. Wel moet er wat extra geld binnenkomen. Lou verhuist naar een nieuwe hospita in Zevenaar en gaat als trouwfotograaf aan de slag. Hij wordt er al snel bekend door, maar hij raakt met niemand bevriend; hij drinkt alleen wel eens iets in het café met Eddie. Lou is een goeiige, eenzame en door de hernia’s licht kreupele man, waar je wel mee te doen krijgt. Rosenboom beschrijft dit alles helder en eenvoudig, waardoor je heel gemakkelijk meegaat in het verhaal.

De studio gaat succesvol van start en bestaat na tien jaar nog steeds, maar ‘de zaak liep alleen nog maar af, heel langzaam, ja: als één grote fade-out’. Na de opnames voor popbandjes komen de verzoeken van musical- en carnavalsverenigingen om een professioneel cassettebandje te laten maken.

Theater

Lou is een liefhebber van horrorfilms en start, op voorstel van Eddie, in een leegstaande garage een undergroundbioscoop. Lou gaat er ook – voor het eerst op zichzelf – wonen. De trage ontwikkeling in het leven van Lou heeft geen weerslag op de ontwikkeling van het verhaal. Twee tijdssprongen helpen daar natuurlijk wel aan mee.

Tien jaar later bestaat de bioscoop nog wel, maar er zit niet veel leven meer in. Het wordt tijd voor iets nieuws. Het publiek is veranderd: 

Narcisme is de ziekte van deze tijd, half Nederland lijdt aan een mateloos verlangen naar aandacht en bewondering, maar hoe krijg je die als je niks bijzonders kunt?

Lou bedenkt het fenomeen van de rode loper. Mensen lopen er, chique gekleed, overheen, worden gefilmd en soms bij naam aangeroepen. Eenmaal in de bioscoop krijgen ze een glas champagne en zien zij zichzelf terug. Het wordt een enorm succes. Een van deze ‘sterren’ is de uiterst zwijgzame Lena, waar Lou meteen voor valt. Hij probeert tot haar door te dringen, maar van Rosenboom kun je geen ‘eind goed, al goed’-roman verwachten.

De rode loper geeft een herkenbare inkijk in de jaren van nu en het recente verleden en is overwegend geestig geschreven. De roman eindigt niet met een donderslag, maar de tragiek, de eenzaamheid van Lou is goed voelbaar. Rosenboom heeft weer een mooie roman geschreven.

Inge Lohmark kijkt allang niet meer om naar haar man Wolfgang die zich dag in dag uit bezighoudt met zijn struisvogels. Haar dochter Claudia woont in Amerika en heeft ze in geen jaren meer gezien. Haar collega’s zijn zwakkelingen die niet beseffen dat ze zich laten gebruiken door hun leerlingen. Inge laat het maar begaan dat haar leerling Ellen gepest wordt, want zwakkere soortgenoten blijven nu eenmaal altijd zwak. ‘Wie de hopeloze gevallen wijsmaakte dat ze erbij hoorden, moest niet verbaasd staan kijken als ze vroeg of laat met staafbommen en lichte vuurwapens de school kwamen binnenlopen om wraak te nemen voor alles wat hun jarenlang was beloofd en telkens weer onthouden.’

Erika
Ondertussen is het leven van Lohmark leeg en troosteloos. Met behulp van haar ‘biologistische’ houding kan ze echter alles verklaren en relativeren, waardoor ze zich niet bewust hoeft te zijn van haar eigen ongeluk. De meest aangepaste wezens zijn het beste af en de minst aangepaste wezens delven het onderspit. Zo gaat dat nu eenmaal in de natuur. De mens is niet meer dan een soort die uiteindelijk ook weer uitsterft, waardoor er weer ruimte komt voor andere, nieuwe soorten. De enige persoon die haar niet onverschillig laat of waar ze geen hekel aan heeft is Erika, een leerling die haar fascineert. Je zou zelfs van verliefdheid kunnen spreken.

Maar ‘verliefdheid’ komt natuurlijk niet voor in het woordenboek van Lohmark. We lezen de roman vanuit Lohmarks perspectief en dat betekent dat de zinnen kort, zakelijk en gespeend van emotie zijn. Toch merkt Lohmark wel op dat ze aan het veranderen is. Zo verbaast ze zichzelf wanneer ze de bus niet heeft genomen omdat Erika ook niet in de bus stapte: ‘Waar was haar instinct gebleven? Hoe was ze hier verzeild geraakt? Waar was de staart die ze nu kon afwerpen?’

Begrip en sympathie
Lohmark ziet de ontwikkeling die ze doormaakt als een zwakte en blijft vasthouden aan datgene wat ze in haar lessen predikt: ‘aanpassing is alles’. Ondertussen heeft ze niet in de gaten dat ze door haar ideologisering van het darwinisme zelf de minst aangepaste persoon is, in tegenstelling tot de ‘zwakkelingen’ die ze veracht. Dit gegeven zal uiteindelijk consequenties hebben, maar of ze ooit in staat is om zelf tot een dergelijk inzicht te komen is de vraag. 

Het moge duidelijk zijn dat Lohmark met haar afwijkende visie op de wereld niet makkelijk te begrijpen valt, laat staan dat het makkelijk is voor de lezer om sympathie te voelen voor Lohmark. Toch weet Schalansky zowel begrip als sympathie te bewerkstelligen door de lezer op overtuigende wijze mee te voeren in de gedachtewereld van Lohmark. Dit komt vooral door de directe, zakelijke stijl waarin het boek geschreven is, maar ook door de wijze waarop het boek is opgebouwd.

De roman is ingedeeld als biologieboek en bestaat uit drie grote hoofdstukken: Ecosystemen, Erfelijkheid en Afstammingsleer. Bovendien heeft Schalansky het verhaal zelf geïllustreerd met afbeeldingen die in ieder lesboek voor biologie thuishoren (de dubbele helix, het erfelijkheidsmodel). De lessen van mevrouw Lohmark is hierdoor veel meer dan een boeiend verhaal. Het is een beleving waar je in meegezogen wordt, met het risico dat je na het lezen van de roman bekeerd bent tot het darwinisme.