In het onlangs vertaalde Kikkers (2009) draait het om de brieven die Kikkervisje, de verteller van het verhaal, aan de Japanner Sugitani schrijft. De rode draad van deze brieven is het Chinese éénkindbeleid, waarbij een hoofdrol is weggelegd voor Kikkervisjes tante. Tante (zo wordt ze door iedereen in het stadje Gaomi genoemd) maakt furore als gynaecologe die moeders en kinderen van de dood weet te redden, maar wordt als het pure kwaad gezien wanneer ze vervolgens uit naam van het éénkindbeleid van de Partij mannen steriliseert en vrouwen aborteert.

Randzaken en Sartre

Via het levensverhaal van Tante en de zijsporen die Kikkervisje betreedt, beschrijft Mo Yan de soms ingrijpende gevolgen van het éénkindbeleid. Het is een zeer interessant verhaal dat door Yan in een aantrekkelijk realistisch jasje gestoken wordt. Hij doet echter met zijn wijdlopige stijl ook meer dan eens afbreuk aan het verhaal. Randzaken worden tot in de details beschreven en leiden soms de aandacht af van de hoofdzaak, waardoor de roman bij vlagen vermoeit.

Naar aanleiding van het verhaal dat zich rond de persoon van Tante ontvouwt, schrijft Kikkervisje een toneelstuk met de naam Kikkers. In dit toneelstuk zijn de vragen naar schuld en verantwoordelijkheid belangrijk. Vragen die door het hele boek spelen, maar die in het toneelstuk extra aandacht krijgen. Kikkervisje wil ‘een toneelstuk schrijven dat net zo uitmuntend is als Vliegen of Vuile handen’. Mo Yan verwijst hiermee naar de filosoof en schrijver Jean-Paul Sartre (die de Nobelprijs voor literatuur overigens niet in ontvangst wilde nemen), voor wie verantwoordelijkheid een belangrijk thema was. Als God dood is, hoe kan de mens dan toch zin geven aan zijn leven en op basis waarvan kunnen keuzes dan nog verantwoord worden?

Politieke standpunten

Niet alleen houdt Yan zich bezig met dezelfde vragen, ook zijn antwoorden liggen in de lijn van Sartre: mensen moeten verantwoordelijkheid nemen voor hun daden en kunnen de schuld niet op andere mensen of instanties afschuiven. De mens is vrij en kan zijn leven naar eigen goeddunken invullen, maar hij moet ook de last van de eigen daden dragen. Zowel Kikkervisje als Tante leeft naar deze standaard. Beiden voelen zich schuldig over gebeurtenissen uit het verleden, maar ze dragen de last van hun schuld zonder te wijzen naar de Partij. Kikkervisje maakt zelfs enkele keren expliciet dat de Partij geen enkele blaam treft.

Het is opmerkelijk dat Yan enerzijds beschrijft op welke wijze mensen gestraft worden wanneer zij tegen het beleid van de regering ingaan en dat hij anderzijds hamert op eigen verantwoordelijkheid. Maakt dit het onterecht dat Yan de Nobelprijs voor de literatuur heeft ontvangen? Gezien de idealistische inslag van de Nobelprijs misschien wel. Maar Yan toont toch ook de misstanden van de Chinese samenleving.

Discussies omtrent de politieke standpunten van Yan zullen nog wel even doorgaan. Laten we het politieke aspect van de roman buiten beschouwing, dan is Kikkers vooral een interessant verhaal dat door de stijl nergens echt weet te boeien.

‘Je bent nu vierenzeventig (…) De tijd is rijp. Je reputatie, de verkoop van je boeken. Alles wijst in die richting,’ zegt de marktgevoelige uitgever tegen Henk Materman als het plan voor zijn memoires op tafel komt. Materman, het personage dat Bernlef gebruikt als spreekbuis van zijn gedachten, antwoordt cynisch: ‘Ben je soms bang dat ik binnenkort de pijp uitga.’

Met gestreelde ijdelheid maar vooral geprikkelde nieuwsgierigheid zet de schrijver zich toch aan het werk en begint een zoektocht door zijn verleden. Als eerste herinnert hij zich de reactie van zijn toenmalige uitgever bij de inlevering van zijn allereerste manuscript: ‘Dit is puur autobiografisch, niet? Probeer eens iets dat verder van je af staat. Gebruik je fantasie.’ Het boek werd niet uitgegeven.

Losse flarden
Zo begint Bernlef/Materman aan het onderzoek naar de werking van het geheugen en de waarde van zijn herinneringen. Op voorzichtige wijze tracht hij bloot te leggen waarom sommige indrukken wel boven komen drijven en andere niet. Om maar meteen aan te geven dat het voornamelijk losse flarden zijn die onze herinnering vormen, begint hij met een fraai essay over de schrijver Patrick Modiano, ‘een van de meest lucide schrijvers over de werking van het geheugen’.

Vervolgens zet hij zich aan de meest indringende herinneringen aan gebeurtenissen uit zijn jeugd, waarbij hij zich steeds meer realiseert dat bij het oproepen ervan de herinnering steeds opnieuw en anders in elkaar gezet wordt. Het is zoeken, aftasten van het voorbije en dat weer toetsen aan het heden. ‘Het verleden, die schim in ons hoofd, is aan voortdurende verandering onderhevig.’

Grootvader
Warme gedachten aan zijn grootvader die hem inwijdt in de geheimen van het sterrenstelsel, waarbij vooral de sterren die al duizenden jaren niet meer bestaan maar nog steeds hun licht laten zien hem het meest boeien. Ook de ontdekking van improvisatie in de muziek, eerst in de fuga’s van Bach en later in de jazzmuziek, is een mijlpaal in de herinneringen van de jonge Bernlef. Het is een mooie metafoor voor de wijze waarop hij is gevormd in zijn denken en zijn schrijven: niets ligt vast en alles is altijd in twijfel te trekken. Behalve in zijn korte sportieve loopbaan, daar werd volop genoten van de 10.9 seconden op de 100 meter hardlopen: ‘Zo nauwkeurig heb ik mij later nooit meer gevoeld, zo helder en duidelijk, zo zonder een spoor van twijfel.’

Maar dan stopt de inspiratie en loopt de schrijver vast in zijn memoires. Hij boekt een hotel in Bergen aan Zee om te proberen de boel weer op gang te brengen met de Noordzeebranding onder handbereik. Een toevallige ontmoeting brengt hem in contact met een componist die door een hersenbeschadiging nog wel piano kan spelen en noten lezen maar niet meer de samenhang van een muziekstuk kan weergeven. Hij speelt de afzonderlijke noten uren achtereen in een tergende herhaling zonder variatie. Gevraagd naar zijn muzikaal geheugen antwoordt hij: ‘Herinneringen houden zich schuil. Laat ze daar. Zo gauw je ze ophaalt, gaan ze net als vissen op het droge dood.’ 

Substantie
Dat zijn woorden die de oude schrijver zich aanrekent. Herinneringen komen op onbewaakte ogenblikken aan de oppervlakte, de rest van het verleden lijkt een onachterhaalbare droom. Ze definitief in woorden te vatten en aan het papier toe te vertrouwen is voor hem onmogelijk geworden.

Ik kan niet anders dan tot de conclusie komen dat alleen het heden bestaat, substantie heeft. Voor de rest, ons verleden, zijn wij uitgeleverd aan een brein dat grotendeels zijn eigen geheimzinnige gang gaat.

En waar de lezer mogelijk zijn teleurstelling wegslikt, omdat er geen degelijke autobiografie op tafel ligt, komt hij al snel tot de ontdekking dat Onbewaakt ogenblik eigenlijk iets veel mooiers onthult: de sleutel tot het fenomenale schrijverschap dat Bernlef ons vijftig jaar lang heeft geserveerd. Een toegift op een prachtige erfenis.

Gijs Scholten van Aschat is met name bekend als acteur in toneelstukken en films. Daarnaast is hij werkzaam als toneel- en scenarioschrijver. Zijn geoefendheid met het schrijven van verhalen toont zich in Beretta Bobcat. In minder dan 80 pagina’s beschrijft hij de duistere gebeurtenissen op een ogenschijnlijk willekeurige zaterdag. Meneer Van Drille snapt maar weinig van vrouwen. Door de jaren heeft hij een hekel gekregen aan zijn eigen vrouw, die de verkeerde vragen stelt, altijd op zich laat wachten en voor wie hij slechts een schamele troost vormt nadat zijn grote broer Stijn klaar is met haar. Van Drilles plan doet echter al zijn ergernissen in één klap verdwijnen.

Verwachtingen

Scholten van Aschat weet precies hoe hij moet doseren en hoe hij hiermee de spanning kan opbouwen. Doordat het verhaal vanuit twee perspectieven verteld wordt – de hoofdstukken over meneer Van Drille en zijn naamloze buurjongen wisselen elkaar af – weet Scholten van Aschat een voortdurende dreiging te bewerkstelligen. De hoofdstukken over de buurjongen hebben een simplistische stijl omdat ze vanuit het perspectief van de elfjarige jongen zijn geschreven. De gruwelijkheden worden door hem op een deels onbevangen wijze waargenomen.

De paarse Beretta Bobcat die op de voorkant prijkt schept veel verwachtigen. Even willekeurig als het pistool in het verhaal verschijnt – meneer Van Drille vond hem in het handschoenenkastje van zijn tweedehands auto – verdwijnt hij uiteindelijk weer. Maar niet zonder een sleutelrol te spelen tijdens de bewuste zaterdag waarop dit verhaal zich afspeelt. Want, zoals Tsjechov al zei: ‘Als er een pistool in een verhaal voorkomt, moet dat ook worden afgevuurd.’

Tragiek

Meneer Van Drille doet sterk denken aan Jörgen Hofmeester, het getroebleerde hoofdpersonage uit Grunbergs Tirza dat Scholten van Aschat twee jaar geleden vertolkte in de gelijknamige verfilming van het boek. Ook Van Drille is een duistere en onberekenbare man die weinig sympathie opwekt, maar daardoor des te meer fascinatie. Met zijn eigen vrouw weet hij zich geen raad, maar zijn buurjongen neemt hij graag mee voor een ritje in zijn Citroën Pallas Athene. Wanneer ze 185 op de snelweg rijden, komen zijn onderdrukte gevoelens naar boven.

Een belangrijk motief in Beretta Bobcat is het verlies van (kinderlijke) onschuld. Dit komt terug in de verhaallijn van zowel meneer Van Drille als van de buurjongen. Deze zware thematiek wordt echter verteld met een gezonde portie zwarte humor. De tragikomische ondertoon maken met name de passages over meneer Van Drille wat dragelijker. Gaandeweg, wanneer het verhaal zich ontpopt, wordt de toon ernstiger. Dan komt de ware aard van zowel meneer Van Drille als zijn buurjongen naar boven. Hun levens raken onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Veelbelovend debuut

Beretta Bobcat verscheen eerder dit jaar al als luisterboek. Scholten van Aschat mocht voor de Week van het Luisterboek een verhaal voorlezen dat vervolgens uitgebracht zou worden als Luistergeschenk. Toen hij geen geschikte tekst kon vinden, besloot hij een verhaal waarvan hij al een begin had liggen verder uit te werken.

Het resultaat is een indringende thriller die beklijft. Het is knap dat hij dit verhaal in zo’n compacte vorm heeft geschreven, maar de personages en thema’s nodigen uit tot meer diepgang. Was Beretta Bobcat als roman geschreven, dan konden de beweegredenen van Van Drille en zijn buurjongen meer belicht worden. Desalniettemin heeft Scholten van Aschat een goede prestatie geleverd. Nu is het wachten op zijn eerste roman.