We hebben allemaal The Killing Fields gezien. De film uit 1984 die ons onverbloemd toont hoe gruwelijk het dagelijks leven onder het bewind van de Rode Khmer was. Als je denkt dat deze film voldoende documentatie is om De fatale driehoek te begrijpen, dan heb je het mis.

Wie de vele subtiele verwijzingen naar de politieke situatie wil doorzien, zal eerst een paar dagen in de bibliotheek moeten doorbrengen. Een personenregister en een politieke duiding van Cambodja in 1955 waren daarom niet overbodig geweest. Nu is het alsof je door de Hel van Dante loopt, zonder al die verschillende personages te herkennen.

Het verhaal
Saloth Sar is docent op een middelbare school, maar ook secretaris van de Democraten en in het geheim lid van de ultracommunistische Rode Khmer. Zijn revolutionaire gedachtes, opgedaan in zijn studietijd in Parijs, houdt hij zoveel mogelijk geheim. Sam Sary is de rechterhand van prins Sihanouk. De eerste parlementsverkiezingen in 1955 worden door de partij van prins Sihanouk gewonnen. Sterker: zij behalen alle zetels. Daarvoor wordt gebruikgemaakt van alle mogelijke middelen die de macht ter beschikking staat: grootschalige fraude, verdachtmaking, intimidatie en zelfs executie van oppositieleden.

Saloth Sar staat op het lijstje te executeren dilettanten, maar door een voor hem gelukkig toeval ontloopt hij een vroege dood. Hij verliest de verkiezingen en het geloof in de democratie, maar erger nog: hij verliest zijn verloofde Somaly. Aan aartsrivaal Sam Sary nota bene! Gedesillusioneerd zal Saloth Sar Phnom Penh ontvluchten, om twintig jaar later als Pol Pot terug te keren.

Het blijft buitenkant
Omdat je weet dat Saloth Sar de geschiedenis is ingegaan als een van de grootste beulen aller tijde, is het verleidelijk om overal antwoorden te lezen op de vraag: waarom werd de vriendelijke en fatsoenlijke Sar uiteindelijk de massamoordenaar Pol Pot? Een gemiste kans is het dan ook dat Fröberg Idling niet tot de psyche van Sar weet door te dringen. Hij blijft steken in weinigzeggende observaties.

Sam Sary en Somaly komen er niet veel beter vanaf. Elke andere machtswellusteling en verveelde modepop had op dezelfde manier beschreven kunnen worden. Ze krijgen geen eigen stem, ze gaan niet leven. Meevaller: we krijgen een inkijkje in de beau monde van Phnom Penh. Die lijkt overigens wel erg veel op die van andere steden. Maar ja, dat is eigen aan de wereld van soirees en cocktailparty’s.

Het noodlot of de vrije wil?
Saloth Sar komt naar voren als een twijfelaar die zijn lot laat afhangen van de grillen van zijn verloofde; de zes jaar jongere miss Cambodja. Moet hij voor de revolutie kiezen, of toch voor een leven met haar? Uiteindelijk kiest Somaly voor hen beiden. Zij dumpt Sar en raakt zwanger van Sam Sary.

Het eerste deel van de roman is geschreven in de tweede persoon. Het is alsof de schrijver het personage Sar souffleert. Alsof hij hem influistert wat hij moet doen. Op die manier krijg je de indruk dat Sar geleid wordt door iets buiten hem. In dit geval door de liefde en het verlies ervan en door de politieke situatie die hem noopt om de revolutie te steunen. Alsof niet hijzelf, maar het noodlot Sar heeft gemaakt tot wat hij later zou worden.

Je staat voor een auto. Stap in en ga zitten. Start de motor van de auto, luister naar het regelmatige geluid. Zet hem dan in de eerste versnelling en aanvaard de tocht zoals gepland. Neem geen omwegen, behalve dat je de buurt rond de Marché Abbatoir met zijn kuilige en slijkige straten mijdt. Rijd rustig in een hogere versnelling naar de rivier.

De steigers ontnemen het zicht
De fatale driehoek is een onconventionele, postmoderne roman. Fröberg Idling heeft durf en dat valt te prijzen. Maar doordat de schrijver steeds nadrukkelijk aanwezig is en doordat de scènes te veel op zichzelf staan, kom je geen moment echt in het verhaal. Het is alsof de steigers die de schrijver optrekt steeds het zicht ontnemen op het eigenlijke bouwwerk.

Nergens grijpt het boek je aan, nergens weet de schrijver je te overtuigen van de noodzaak van dit verhaal. En toch kijk ik uit naar zijn volgende boek, al was het maar omdat zijn vorige boek De glimlach van Pol Pot stukken beter was en omdat er over Cambodja en Pol Pot nog zoveel te vertellen valt.

We volgen in deze roman de familie rond Henk Bronkhorst, een nogal fanatieke ornitholoog met maar één droom: bewijzen dat het zeldzame Bruijns boshoen nog niet is uitgestorven. Vanuit het heden kijken onder meer zijn vrouw en kleindochter Wendela terug op de tijd waarin hij daarvoor op expeditie ging naar Nieuw-Guinea.

Werk gaat voor het meisje
Langzaam wordt duidelijk welke gevolgen deze individuele obsessie had voor Henks vrouw Minke en het gezin waarin Wendela’s vader opgroeide. Wendela wordt door haar oma ingewijd in de échte familiegeschiedenis. De kille en koude verstandhouding tussen haar opa en oma wordt door Peper met rake beelden beschreven. Waar Henk een echte vakidioot is en ongeremde liefde heeft voor zijn boshoen, zo verlangt Minke naar een relatie met een man die oog voor haar heeft. Ze vindt er één, maar ze kan die relatie natuurlijk niet openlijk delen.

Ook Henk volgen we op zijn zoektocht. De lezer leert hem kennen als een ietwat autistische man met flinke dosis doorzettingsvermogen. Met veel gevoel voor drama én humor beschrijft Peper de tochten, waarin Henk soms vlak bij zijn doel is, maar het lot roet in het eten gooit. Opvallend is dat hier bewezen wordt dat Henk wel degelijk in staat is tot liefde en dat ook hij kan ervaren wat de gevolgen zijn als je niet krijgt wat je zou willen.

Tot zijn schrik rolden de tranen hem opeens over de wangen. Hij werd overmand door zo’n grote droefenis dat hij moeite moest doen niet hardop te snikken. De zachtheid van de veren die zijn handpalmen gevoeld hadden, kwam weer bij hem op, de frisse, levendige gloed van de kam, de groene weerschijn op dat stevige lijf, de sierlijke kracht van de zwarte poten.

Lezen zonder eind
De humor enerzijds en de spannende vertelwijze anderzijds, maken het boek onweerstaanbaar. Als lezer leer je alle personages goed kennen en je gaat ook met allemaal meeleven. Ook als lezer wil je het Bruijns boshoen vinden, maar bovenal wil je natuurlijk het familiegeheim ontrafelen.

Wat vooral zo mooi is, is dat Peper de lezer het werk laat doen. Die is degene die verbanden mag leggen tussen alle verhaallijnen. Het boek geeft ze niet zomaar prijs. Omdat de roman wegens omstandigheden omgewerkt is naar één deel zijn er wel enkele personages die in een omvangrijker werk beter tot hun recht zouden zijn gekomen en nu erbij lijken te hangen als losse eindjes. Dat is natuurlijk een manier om ernaar te kijken, maar nu, op deze manier, kan de lezer zijn fantasie daar nog eens extra op loslaten. 

Stitou heeft vanuit zijn beschutte dichterspositie een open vizier op een wereld die zich niet beperkt tot zijn eigen omgeving, met dank aan een ruim voorstellingsvermogen. Hij beschrijft min of meer verbaasd en verwonderd wat hem in het oog valt en benadrukt, hoewel tegelijk haast terloops, het aardige en vaak ook bizarre.

Licht venijn
Nogal wat gedichten bevatten slechts enkele regels van expliciete verontrusting, van minimaal commentaar, alsof Stitou het niet op zijn geweten wil hebben de stemming à la dolce vita te bederven. Maar hij komt er niet onderuit dat in veel moois een angel steekt. Zeker die van de dood. Lees wat een eekhoorn te berde brengt:

                                je dood is het

eerste werkelijke dat je zal overkomen.
Ik herhaal: je dood is het eerste werkelijke
dat je zal overkomen. Als dit waar is,

dacht ik, spreekt een eekhoorn soms
de waarheid. Ik herhaal: spreekt een
eekhoorn soms de waarheid.

Een paar keer neemt een heel gedicht iets zogenaamd moois op de hak, bijvoorbeeld een verzorgde vakantie, ‘middelen/ om uit je lichaam de dood/ te verjagen’, biologisch boeren, Mekka, heilsverwachting. Er figureren veel dieren, koeien vooral. Dat schept een afstand die de destructie van mensen in een des te verontrustender perspectief plaatst.

Bundel als gebedshuis
De titel Tempel kan de locatie van de gedichten aanduiden: de bundel als gebedshuis. Niet gek als je bedenkt dat poëzie religieuze wortels heeft en nog vaak met een eerbiedigheid bejegend wordt die dichters tot halve priesters verheft. Hoe dan ook wil taal betekenis geven aan de belangrijke zaken van het onder- en bovenmaanse, ook al kan dat meer versluieren dan ontsluieren, waar de wetenschap op uit is.

hier wordt betekend benevens beneveld
kan men hier sterven leren en leven?
hier stokt het hanige heilige woord

staat in het titelgedicht. Poëzie beslaat het terrein waar we niet echt wijs uit worden. Religieuze teksten idem dito, hoe die ook in waarheid grossieren. ‘Tempel’ opent aldus:

Keer deze tempel de rug niet toe
hier strijken talrijke goden neer
van ademende waarheden is deze tempel vergeven
hier bespreekt het brein het brein
bezingt wonder wonder en tegenwonder

Gesloten circuit
Taal als duiventil voor stemmen die menen waarheden te spreken, maar dat doen binnen een gesloten circuit: het brein dat het brein bespreekt, het menselijk wonder dat het wonder van het leven bezingt en het tegenwonder van de dood. Het onvatbare reduceren we tot iets vatbaars: ‘er staan heelallen op de planken’, maar gelukkig ook ‘droefenis stelpende alfabetten’.

Tempel laat quasi onbekommerd zien dat alles van tegenstrijdigheid aan elkaar hangt, met geboorte en dood als kern. Het is de wankele basis waar het mee gedaan moet worden. Stitou beoefent als een soort doekje voor het bloeden veel berusting, liever kiezend voor een lichtere toets dan voor een sombere.