In het eerste deel van de 26e editie van IDFA 2013 zien we een Japans kunstenaarsechtpaar lief en leed met elkaar delen, Zuid-Afrikaanse boeren strijden voor hun grondbezit, een Amerikaan die succesvol integreert in een Pygmeeënstam en een portret van de teruggetrokken J.D. Salinger. Een greep uit het enorme aanbod documentaires dat IDFA 2013 rijk is.

DEEL 1 | DEEL 2 | DEEL 3 | DEEL 4 | DEEL 5 | DEEL 6

Inhoud: I, Afrikaner | Cutie and the Boxer | Song from the Forest | Salinger

De onmacht van de Boer

I, Afrikaner
Annalet Steenkamp • Zuid-Afrika, 2013
3.5

Steenkamp legde gedurende negen jaar lang haar familie vast op camera. Haar doel was een film maken over haar familie en hun onbreekbare band met hun grond. Grondbezit is in Zuid-Afrika niet meer een vanzelfsprekend iets. Boeren en hun boerderijen worden voortdurend bedreigd en aangevallen, als gevolg van de jarenlange Apartheid en de onvrede die daaruit voortkwam. Blank en zwart leven grotendeels gesegregeerd van elkaar. Steenkamp toont hoe haar familie zich staande houdt te midden van de sociale en politieke situatie, maar vooral hoe ze hun dierbare grond, dat zo’n belangrijk deel uitmaakt van hun leven als Boer, beschermen.

Verschillende familieleden worden door Steenkamp onder de loep genomen. Haar opa en oma bijvoorbeeld, die al jarenlang samen zijn. Doordat hun boerderij een aantal keren is aangevallen, durft oma er niet langer te wonen. Zij heeft zich met spijt in haar hart teruggetrokken van het leven daar, iets dat ook gevolgen heeft voor het samenzijn met haar man. Hun contact bestaat uit bezoeken die oma aan de boerderij brengt, alwaar opa nog steeds stug doorgaat met werken. De twee vormen met hun liefde voor elkaar een ontroerend, maar ook pijnlijk portret.

Daarnaast worden andere familieleden geïnterviewd en gevolgd, waaronder Steenkamps nichtje. Zij mengt zich bewust wel onder de zwarte bevolking en heeft stilletjes de hoop dat de twee groepen in de toekomst dichter tot elkaar komen. Een idealisme waarvan de filmmaakster zich afvraagt of die wel haalbaar is. Iets wat later met beelden van een buurman bevestigd lijkt te worden, wanneer zijn vrouw op brute wijze voor de ogen van haar kinderen vermoord wordt. Een daad die de buurman niet kan verklaren, want er viel noch iets te roven op zijn boerderij, noch was hij een slechte werkgever voor zijn zwarte werknemers geweest.

I, Afrikaner toont hoe complex de situatie heden ten dagen in Zuid-Afrika is. Als Boer is het overleven. Grondbezit is niet zeker meer. Blanke grondeigenaren moeten met een geweer naar bed, omdat er anders kans is dat ze ’s nachts overvallen en vermoord worden. Steenkamps film is een persoonlijk document, maar wel een die laat zien hoe diepgeworteld de politieke situatie is. Steenkamp vermijdt hierbij harde standpunten. Wel laat zij de situatie zien zoals die is en hoe die gedragen wordt door haar familie. Hoewel sommige shots wat overbodig zijn (zoals idyllisch aandoende plaatjes van landschap en boerderijdieren) ligt de kracht van de film in het tonen van de rauwheid van het huidige Zuid-Afrikaanse politieke klimaat. Een ontroerend, wrang en bij vlagen humoristisch familieportret, maar altijd gedragen door de zware last van het verleden. (Suzan Groothuis)
Terug naar boven 

Liefde boven kunst, kunst boven liefde

Cutie and the Boxer
Zachary Heinzerling • VS, 2013
4.0

De Japanse kunstenaar Ushio Shinohara vestigde zich in de jaren zestig in New York. In de loop der jaren heeft hij zijn naam gevestigd door zijn schildertechniek met bokshandschoenen en zijn van karton gemaakte motorfietsen. Zijn vrouw Noriko, die als student naar New York trok en Ushio daar ontmoette, was direct onder de indruk van de kunsten van haar man en zijn sterke karakter. Regisseur Zachary Heinzerling volgde het echtpaar gedurende vijf jaar en toont hoe hun liefde ups en downs kent en hoe ze – ook al heeft Ushio een naam opgebouwd – maar met moeite de huur kunnen betalen.

In eerste instantie richtte Heinzerling zich met zijn film op Ushio, omdat hij verreweg de bekendste is van de twee. Ten tijden van het filmen was Noriko bezig met het illustreren van haar leven met Ushio samen, een werk getiteld Cutie and Bully. Hoewel niet alles autobiografisch is, is het meeste geïnspireerd op haar leven met Ushio samen.

De film kent dan ook een kentering wanneer de extraverte en explosieve Ushio naar Japan vliegt om daar wat kunst te verkopen (overigens tegen een veel te lage prijs). De camera richt zich dan op Noriko, die openhartig vertelt over haar moeilijke relatie met Ushio. Ze heeft eigenlijk altijd in zijn schaduw gestaan, iets wat Ushio zelf in het begin van de film openlijk toegeeft (‘the weak should support the strong‘).  Noriko vertelt hoe ze vooral op zichzelf en haar zoontje aangewezen was, terwijl Ushio voornamelijk dronken aan het feesten was met zijn kunstenaarsvrienden.

Maar nu is het tijd voor Noriko. Tijd voor erkenning, voor aandacht, voor niet langer in de schaduw van haar man staan. Samen openen ze een expositie, waarbij Ushio’s motorfietsen en met verf bespatte doeken afgewisseld worden met de levensgrote illustraties van Noriko. Als documentairemaker heeft Heinzerling een goede keuze gemaakt om beide kunstenaars te belichten, in plaats van Ushio in de spotlights te plaatsen. De extraverte Ushio, immer aangetrokken tot de camera en aandacht, en de introverte Noriko zijn twee tegenpolen, maar wel mensen die ondanks hun verschillen en positie veel van elkaar houden.

De regisseur weet, juist door Noriko meer in zijn verhaal te betrekken, de kern van hun relatie te pakken te krijgen. ‘You must hate me‘ zegt een uiteindelijk bewogen Ushio, wanneer Noriko hem confronteert met het feit dat hij altijd zichzelf voorop stelt. ‘I love you very much‘ is haar antwoord, waarbij de blikken van de twee voor zichzelf spreken. De film is een mooi proces, waarin de animaties van Noriko het geheel versterken. Een idee van Noriko en de regisseur, wat het narratieve verloop een mooie aanvulling geeft.  Cutie and the Boxer is een innemend en humoristisch portret van twee mensen die op hun eigen manier worstelen met succes en erkenning, maar daarbij ook rekening met elkaar moeten houden. (Suzan Groothuis)
Terug naar boven 

Terug naar eenvoud en ongereptheid

Song from the Forest
Michael Obert • Duitsland, 2013
4.0

Obert toont in zijn documentaire hoe de Amerikaan Louis Sarno koos voor een leven in Afrika tussen de Bayaka, een Pygmee-stam van jagers en verzamelaars. Na het horen van een lied op de radio was hij gegrepen door hun cultuur en muzikale kunsten. Nu, 25 jaar later, is Louis een van hen, spreekt de taal en heeft een vrouw en een zoon, Samedi.

De film is in twee helften op te delen: de eerste helft volgt Louis in Afrika, waar het leven dat hij leidt door de camera wordt vastgelegd. Het is een leven van eenvoud, waarbij de relatie tussen mens en natuur centraal staat. Louis vertelt hoe hij tot zijn keuze kwam om naar Afrika en deze specifieke Pygmee-stam te trekken. Louis nam de muziek, die een belangrijke rol inneemt bij de stam, op en haalt daar zijn inkomsten uit. Zijn huidige rol is het regelen van medische zorg voor zijn stamgenoten.

Het tweede deel van de film volgt Louis in Amerika. Toen zijn zoontje ernstig ziek was, deed Louis hem de belofte om hem zijn thuisland te laten zien. Tijdens zijn bezoek ziet Louis zijn goede vriend Jim Jarmusch en zijn broer. Zij vertellen over Louis’ beweegredenen om naar Afrika te trekken, een keuze die zij respecteren. Maar een keuze die voor zijn ouders moeilijk te begrijpen was – pas op zijn sterfbed liet Louis’ vader het idee los dat Louis ooit nog terug zou keren.

De twee culturen vormen een groot contrast met elkaar. In Amerika lijkt Louis te beseffen dat hij geen gemakkelijke keuze heeft gemaakt door in Afrika in eenvoud te leven. Zijn gezondheid staat op het spel, hij heeft schulden en de toekomst van zijn zoontje is onzeker. En hoe kan je terugkeren zonder geld, zonder spullen en dat als ‘rijke westerling’ (zoals Louis toch gezien wordt) verkopen? Song from the Forest is een uniek document over een man die bewust koos voor een ander leven. Het levert mooie en bijzondere beelden op van hoe de Pygmee-stam leeft en hoe Louis daarin is opgenomen en geaccepteerd. Anderzijds is er die grauwe werkelijkheid van toekomst en rondkomen, die als een grijze sluier van zorgen om hem heen hangt. (Suzan Groothuis)
Terug naar boven 

Zowel ergerlijk als interessant

Salinger
Shane Salerno • VS, 2013
3.0

De twee uur durende tekening die Shane Salerno maakte van de schrijver J.D. Salinger is geen lust voor het oog, al blijft het een portret van een boeiend man. De schrijver, die op 91-jarige leeftijd in 2010 overleed, schreef voornamelijk korte verhalen die werden gepubliceerd in zijn geliefde New York Times. En: die ene roman The Catcher in the Rye. Wat er verder nog van hem bekend is? Vrij weinig. Salinger haatte zijn bekendheid en zonderde zich af van de buitenwereld, waarmee hij zich nog populairder maakte bij het publiek.

Salerno schetst een beeld van de jonge schrijver, afkomstig uit een goed nest en niet onder de indruk van alle pracht en praal. ‘Leer origineel te denken’, corrigeert hij een van zijn geliefdes als ze door het New York van de jaren zestig rijden. De eigenzinnige Salinger is altijd aan het schrijven, zelfs als hij in 1944 bijna een jaar vecht in de Tweede Wereldoorlog.

De geïnterviewden, een keur aan Amerikaanse sterren, oud-uitgevers en (klein)kinderen van bevriend auteurs, doen een boekje open over Salinger. Om onnavolgbare reden heeft Salerno de verhalen van zijn bronnen meerdere keren opgenomen, in andere settings en in andere kleding, om zo te kunnen knippen terwijl de persoon hetzelfde verhaal opdist. Het moet de interviews wellicht urgentie meegeven, maar doet denken aan een opgeklopte reality show. Een rustig shot had meer impact gehad. Ook maakt Salerno soms rare sprongen in de tijd die zijn werk onrustig maken.

Wat de maker wel goed doet, is een gelaagd beeld neerzetten van zijn complexe onderwerp: je sluit Salinger als charmante jongeman in je hart, en via de liefdevolle verhalen van zijn vrienden vergeef je hem zijn gekkigheden die hem tot een behoedzaam man maken. Om ten slotte uit te komen bij een eigenaardig figuur die zich afsluit van de wereld, die als een van zijn ex-vrouwen langskomt tegen haar uitvalt: ‘Jouw probleem Joyce, is dat je van de wereld houdt!’ Net als de hoofdpersoon in The Catcher in the Rye, Holden Caulfield, houdt Salinger niet van phonies.

En dat maakt deze niet bijster knap gemaakte documentaire toch tot in de puntjes interessant: iemand die de wereld waar iedereen op zoek lijkt naar bekendheid en alles waar daar maar de schijn van heeft, gedag zegt. Salerno heeft geluk met het bijzonder intense karakter van zijn lijdend voorwerp: die laat je Salerno’s aanstellerige geknip en sentimentele muziek grotendeels vergeten, zodat je kunt opgaan in Salingers worsteling met het schrijverschap. En de worsteling met het leven.

De vraag die overblijft is: zou Salinger staan juichen bij deze documentaire? Het antwoord lijkt nee, gezien zijn uitspraak ‘Leer mij kennen door mijn werk.’ Daarnaast lijkt het onwaarschijnlijk dat de perfectionistische Salinger zou instemmen met dit op sensatie beluste werk. Maar zoals een aantal geïnterviewden die zakelijk bij de schrijver betrokken waren suggereren, school er eveneens een meesterlijk regisseur in Salinger. Salerno sluit af met het laatste bewegende beeld van de beroemde schrijver, waar hij van het postkantoor naar zijn auto loopt en met een blik die meer verraadt, lachend naar de camera, plaatsneemt. (Angela Verleun)
Terug naar boven