De jonge Elenoor ‘has it all’. Leuk leven, met een niet onaardige vriend en een eenvoudige baan die beiden voldoende voorzien in allerlei dagelijkse behoeften. Maar koersvast op weg naar een eigen huis en een paar kinderen is niet de bedoeling. Elenoor wil meer en dieper, er valt nog zoveel te doen op deze aardbol, en neemt het besluit in een woongroep te gaan wonen en zich te verbinden aan de ongetwijfeld hooggestemde idealen die daar huizen.

Verweesde individuen
Het lijkt een haast onmogelijke opgave om na het overdonderende debuut Dorsvloer vol confetti met die langverwachte tweede roman op de proppen te komen. Franca Treur heeft het zo succesvol beschreven verleden van zich afgeschud en probeert in De woongroep met een vooruitziende blik haar hoofdpersoon te boetseren. Waar de debuutroman rijkelijk kon putten uit eigen oorsprong moet Treur nu echter met de billen bloot en het overgrote deel bij elkaar verzinnen. Dat valt nog niet mee.

Elenoor merkt al snel dat de woongroep niet bestaat uit gedreven wereldverbeteraars, het is geen ‘gekleurde tempel met goede mensen erin die mij zullen laten zien hoe het fruit des levens geplukt moet worden’. Er wordt wat vergaderd, heel veel gepraat, maar de drijfveren om in beweging te komen smoren meestal in een vage lusteloosheid. De verweesdheid van deze individuen verbindt de schrijfster ironisch met de locatie van het huis: een voormalig weeshuis voor meisjes in Amsterdam.

Zoektocht
Uit een lijstje met mogelijke acties (‘honger de wereld uit’, ‘geen bont aan je kont’ en ‘fuck the system’) wordt gekozen om topverdieners uit de zorgsector te overvallen tijdens een diner in een chique restaurant. Elenoor ontdekt ter plaatse dat de vader van haar geliefde tot het gezelschap behoort en weet met grote moeite de actie te volbrengen. Het halfzachte verloop van dit protest is tekenend voor de toestand van apathie waarin Elenoor verkeert en tegelijk ook voor de stuurloze gang van deze roman.

In een interview vertelt Franca Treur dat ze geen uitgewerkt plan had voor dit boek maar dat ‘de zoektocht van Elenoor net zo goed mijn zoektocht was’. Het aangenaam geschreven maar zonder enig houvast voortkabbelende verhaal onderschrijft deze methode. Dan maar wat mysterie ingevoegd door het in het voormalig weeshuis flink te laten spoken. Of de aanzet tot een spannend plot: een huisgenoot van de woongroep verdwijnt op mysterieuze wijze en wordt in verband gebracht met een duistere misdaad.

Koketterie
In de verwarring van deze losse draden komt het einde van De woongroep als teleurstellende bevestiging. De aanvankelijke leegheid blijkt nóg leger te kunnen worden als Elenoor – nota bene contentmanager van beroep – er niet in slaagt de zo vurig gewenste levensinhoud te vergaren en zich domweg neerlegt bij hypotheek en nageslacht. Alsof Treur maar wil aangeven: het is onmogelijk om zonder stevige ruggengraat het leven te leiden dat in je idealistische droomwereld bestaat.

Voor Elenoor is het niet zozeer belangrijk de wereld te verbeteren, maar gezíen te worden als iemand die de wereld verbetert. Het ‘openen van deuren die naar een voller leven leiden’ blijkt een vorm van koketterie die op niets uitloopt.

Als ik mijzelf googel, krijg ik alleen mijn eigen website. Snap je wat ik bedoel? Alsof het er niet toe doet dat ík besta. Oké, ik like Greenpeace op Facebook en ik eet verantwoorde bananen. Maar wie ziet dat? Dat ik die bananen eet?

Het ware misschien beter geweest als Franca Treur haar hoofdpersoon onder dwang had ondergebracht in kraakpand Vrankrijk in de Amsterdamse Spuistraat, daar waar de ruggengraten rechtovereind staan en de waan van zingeving nog volop ingevuld lijkt te worden.

Het is 1927, de rivier de Mississippi treedt door aanhoudende regenval buiten haar oevers. Om de stad New Orleans te beschermen, wordt een dijk met dynamiet opgeblazen, waardoor een groot stuk laagland onder water komt te staan. Het is land van veelal dagloners, arbeiders, kleine boeren. Onbelangrijke lieden zogezegd. Het is de grootste overstroming in de geschiedenis van Amerika. Honderden mensen verdrinken, 700 duizend huizen worden verwoest. De overlevenden vluchten, alleen wat ze kunnen dragen nemen ze mee.

Een zwervend leven
Het is het begin van het verhaal van de zwarte jongen Robert Chatham. Hun huis wordt verzwolgen door het wassende water en samen met zijn ouders vlucht hij te voet, wadend door de steeds dieper wordende stroom. Robert wordt uiteindelijk als werkkracht aan een hoerenmadam gegeven, aangezien zijn ouders niet meer voor hem kunnen zorgen. Robert wordt volwassen in het huis van lichte zeden. Zijn slaapkamer is de voorraadkelder. Hij maakt schoon, doet de boodschappen en verricht klusjes. Dit alles in de geur van parfum en sterke drank, de geluiden van lust en woede, en de roddels van de prostituees.

Op een zomeravond brandt het hoerenhuis af, aangestoken door drank, jaloezie en wrok. Robert is weer alleen en zwerft door het zuiden van Amerika, nergens thuis en levend van dag tot dag. Hij heeft een sterk zelfdestructieve neiging en kent geen angst. Hij komt als dagloner te werken bij een bedrijf dat moerasland cultiveert, land dat moet worden veroverd op de natuur en de inheemse bevolking. Deze inheemsen saboteren het bedrijf door berenklemmen te zetten en het materieel onklaar te maken.

Na een ongeluk – of is het een zelfmoordpoging? – wordt Robert halfdood gevonden door een van de inheemse families. Hij wordt als slaaf aan het werk gezet en weet na een paar maanden te ontsnappen. Maar waarvan ontsnapt hij precies? En waar moet hij naartoe?

Aards, lichamelijk, smerig
Als de hond het spoor kruist is een lichamelijk boek. We lezen veel over de fysieke ongemakken van Robert. Hij moet al wadend vluchten voor de overstroming van de Mississippi, ontsnapt aan een brand, verdrinkt bijna in een modderstroom, spoelt halfdood aan, wordt als slaaf geketend en afgeranseld, wordt de keel doorgesneden en overleeft op het nippertje, ontsnapt aan zijn gijzelnemers, waadt dagen door het moeras en wordt bijna leeggezogen door de muskieten. Kom daar maar eens om in een Nederlandse roman! Het doet denken aan de film There will be blood (2007) over de oliewinning in Californië. Ook zo’n fysiek verhaal: smerig, ruig, aards. De eerste alinea van de roman zet direct de toon van de roman:

De regen bleef als een stofstorm dreigen en het was de oudste jongen G.D. die zei dat het niets niks was, onderweg door de bossen achter Old Man Crookhand’s. De wind joeg erdoorheen, liet de takken ratelen en blies het gruis in hun gezicht. Ze staken hun handen op en sjokten voort, G.D. voor de anderen uit met zijn zweep in de struiken hakkend. Wap, wap. Vooruit, stelletje baby’s, zei hij en zweepte weer zodat de kruipers en bladeren voor zijn slagen weken.

Het blijft lichaam
Als lezer zit je steeds dicht op de huid van de personages. Je voelt de pijn, je ruikt het zweet, je voelt het vuil op hun huid. Het is een vies en vuil boek; een sterk fysieke leeservaring. Heel knap schrijft Cheng over de ongemakken van een arme jongeman die zo goed en zo kwaad als het gaat probeert te overleven. Jammer is het wel dat je nergens echt verbonden raakt met het leven van Robert. Hij blijft voor ons gesloten. Een kijkje in zijn hoofd en hart wordt ons ontzegd. Zodoende blijf je als lezer gissen naar de mens achter de huid, de ziel die toch ergens in dat lichaam moet huizen.

Afro-Amerikaan Lamont Williams probeert in New York zijn leven weer op de rit te krijgen nu hij vrij is gekomen. Zes jaar lang zat hij vast voor een misdaad waar hij geen schuld aan had. De hoop dat hij zijn dochtertje, die hij in die zes jaar niet heeft gezien, ooit weer te zien zal krijgen houdt hem op de been. In diezelfde stad ziet historicus Adam Zignelik de belangrijkste zekerheden uit zijn leven in korte tijd wegvallen. Zijn baan als docent en onderzoeker aan de Columbia University staat op de tocht en het feit dat hij zijn vriendin Diana verlaat is daar een direct gevolg van.

Tweede Wereldoorlog

Lamont krijgt een baan aangeboden in een ziekenhuis die de kansen vergroot om zijn dochter ooit weer terug te kunnen zien. Hij raakt daar bevriend met Henryk Mandelbrot: een stervende, joodse kankerpatiënt die met het ontmoeten van Lamont nog eenmaal de kans krijgt te vertellen wat hij allemaal heeft moeten meemaken als lid van het Sonderkommando (joden die verplicht werden joden te begeleiden naar de gaskamers en daarna hun lijken op te ruimen) in vernietigingskamp Auschwitz.

Ondertussen stuit Adam op het werk van psycholoog Henry Border, die kort na de Tweede Wereldoorlog voor zijn werk afreisde naar Europa om daar overlevenden van de Holocaust te interviewen. Via het onderzoek van Adam naar het leven en werk van Border en via het verhaal van Mandelbrot maakt de lezer kennis met verschrikkelijke (waargebeurde) persoonlijke verhalen en gebeurtenissen die nog niet eerder beschreven werden in een roman.

Burgerrechtenbeweging

Maar Wat nooit is verteld is meer dan het zoveelste indrukwekkende boek over de Tweede Wereldoorlog. Met het beschrijven van het leven van Henry Border en de geschiedenis van Zigneliks ouders, krijgt de lezer tegelijkertijd een geschiedenisles over de Amerikaanse burgerrechtenbeweging in de jaren vijftig en zestig. Tevens wordt de lezer door het verhaal over Lamont geconfronteerd met de gang van zaken in de huidige Amerikaanse samenleving, waarbij discriminatie en vooroordelen er nog steeds voor zorgen dat Afro-Amerikanen geen eerlijke kans krijgen iets te maken van hun leven.

Het is op dit punt dat alle verhalen samenkomen tot een geheel dat Wat nooit is verteld relevant en urgent maakt. Niet zelden worden er parallellen getrokken tussen het onmenselijke leven waar joden toe veroordeeld werden in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw en de manier waarop er tegen Afro-Amerikanen aangekeken werd en wordt. Zo is Henry Border verbijsterd wanneer zijn dochter hem meeneemt naar de Mecca, een flatgebouw waar bijna alleen maar Afro-Amerikanen wonen:

Er stonden geen wachttorens met gewapende bewakers rondom de Mecca, de ondervoeding waaraan de kinderen leden die al schreeuwend naar elkaar door de hal renden was subtiel, en niemand werd weggevoerd om te worden uitgeroeid, maar dit was onmiskenbaar een getto.

Vernuftig geheel

Het feit dat alle gebeurtenissen die Perlman beschrijft waargebeurd zijn en hij bijna al zijn personages heeft gebaseerd op echte personen, maakt de roman nog aangrijpender dan deze al geweest zou zijn als ze volledig fictief was geweest. Bovendien is Perlman in staat om op vernuftige wijze de vele personages en verhaallijnen tot een geheel te smeden, wat de lezer met zijn neus op de feiten drukt en zich laat afvragen hoeveel we nu eigenlijk van de geschiedenis geleerd hebben.

Gelukkig is Perlman optimistisch genoeg om door alle verschrikkingen heen hoop te laten doorschemeren. Wat nooit is verteld kan namelijk ook gezien worden als een ode aan alle mensen die in het verleden hebben willen vechten voor gelijkwaardigheid en doet tegelijkertijd een oproep aan iedereen die nu leeft om af en toe eens je eigen vooroordelen opzij te zetten en de tijd te nemen te luisteren naar andermans verhaal.

Perlman giet een maatschappelijke visie en boodschap in een boek dat je niet meer weg kunt leggen als je er eenmaal aan begint. Dat lijken enkele belangrijke ingrediënten die het mogelijk maken dat Wat nooit is verteld voorzichtig aan een meesterwerk genoemd kan worden.