Het bestaan van de gemiddelde Mexicaan is behoorlijk grimmig. Consistent is Amat Escalante wel: in drie speelfilms en een korte film heeft hij de kijker weinig tot niets anders aangeboden dan deze observatie. Zijn tactiek om de boodschap over te brengen is hooguit wat veranderd.

Het schandaalsucces Los bastardos (2008) is achteraf als een overgang te zien in Escalantes oeuvre. De arthouseclichés (een totale afwezigheid van psychologie, tergend lange takes, ‘natuurlijk’ spelende amateuracteurs, enigmatisch slot enzovoort) van Sangre (2005) waarmee hij de schok van een zinloze moord leek te rechtvaardigen, maar in feite een stuitend gebrek aan diepgang probeerde te verhullen, maakten deels plaats voor een directere aanval op de sensibiliteit van de kijker. Een reeks eindeloze scènes waarin weinig tot niets gebeurt, gevolgd door een trucageshot waarin iemands hoofd uiteen wordt geschoten, deed op de een of andere manier wereldwijd onnozele critici en geschokte kijkers geloven dat uit Los bastardos enige sociale relevantie te destilleren viel.

Geloofwaardiger

Heli is geloofwaardiger dan zijn voorgangers, maar biedt even weinig inzicht in de problemen waar de gewone man in Mexico mee te maken kan krijgen. De film gaat over een familie die het slachtoffer wordt van drugsbaronnen: nadat het vriendje van de dochter een gestolen pakket drugs bij haar thuis heeft opgeborgen, wordt de vader afgeschoten en raken de dochter en haar broer verwikkeld in een spiraal van geweld en ellende.

Escalante heeft daarbij besloten dat hij nog een stapje verder moest gaan dan in zijn vorige film. Schijnbaar steeds meer geïnspireerd door zijn minder maatschappelijk geëngageerde, maar virtuozere collega Gaspar Noé, van wie hij bovendien zijn schreeuwerige begintitels lijkt te hebben afgekeken, is hij op zoek gegaan naar nieuwe manieren om de kijker met filmische middelen te traumatiseren. Deze keer heeft hij een ingenieuze scène gevormd waarin een jongen in realtime, in een schijnbaar ononderbroken opname, frontaal zichtbaar wordt doodgemarteld. (Of de scène schokkender is dan die waarin een poedel voor de ogen van een kind de nek wordt omgedraaid, is een kwestie van individuele gevoeligheid.)

Hard choqueren

Het is een scène die van iets meer intelligentie getuigt dan vergelijkbare scènes in een minder ‘respectabel’ soort films: Escalante toont bijvoorbeeld een moederfiguur in de achtergrond die besluit zich niet met de gang van zaken te bemoeien, en laat zien dat de wreedheden fungeren als inwijdingsritueel voor piepjonge kinderen, die worden aangespoord om mee te doen. Maar de technische bravoure waarmee de regisseur de illusie van echtheid geeft, bewijst dat de voornaamste functie ervan is om zo hard mogelijk te choqueren: de kijker heeft geweld zelden of nooit zo expliciet verfilmd gezien.

Escalante heeft in talloze interviews deze tactiek verdedigd met de observaties dat zulke scènes zich in het echt ook afspelen, en dat de Mexicaanse pers voortdurend lezers probeert te trekken met bijvoorbeeld foto’s van verminkte lijken. Hij heeft echter vooralsnog niet uitgelegd wat precies het verschil is tussen hemzelf en de hoofdredacteur van een sensatieblad, en lijkt bovendien te impliceren dat Mexicanen ten eerste blind zijn voor wat zich in hun land afspeelt, en ten tweede moeilijk te choqueren zijn. Dat eerste getuigt op zijn minst van enige geringschatting van zijn landgenoten, en waarom maximaal aanstoot geven de beste manier zou zijn om hen te benaderen, weet alleen de regisseur zelf.

Hypocriet?

Bovendien heeft Escalante in werkelijkheid al aan het begin van zijn carrière heel goed begrepen dat seks, drugs en geweld tegenwoordig garant staan voor aandacht op internationale filmfestivals. Dat hij na zijn ‘poëtische’ korte film Amarrados (2002)—die opent met beelden van een vastgebonden jongen die mededeelt dat hij lijm snuift en seksueel gemarteld wordt—zonder de SM-scènes de gelegenheid had gekregen voor een speelfilm, lijkt even onwaarschijnlijk als dat Heli zonder de martelscène in Cannes met lof was overladen. En waarschijnlijk wist hij even goed dat hij het lot van het geprostitueerde meisje aan de verbeelding van de kijker moest overlaten om te voorkomen dat de film geheel als obsceen curiosum zou worden beschouwd. Dit lijkt hypocriet: de film pretendeert een letterlijk niets verhullende blik op alledaagse gruwelijkheden te zijn, maar laat de allergruwelijkste taferelen geheel buiten beeld.

In zekere zin is het wel toepasselijk dat Escalante de regieprijs in Cannes kreeg, want hij is duidelijk een betere regisseur geworden. Hij gebruikt nog geen professionele acteurs, maar waar de amateurs in absurde mate ongeloofwaardig speelden in Sangre en Los bastardos, overtuigen ze wel in Heli. Hij heeft wellicht na twee films ook beseft dat er geen enkel inzicht in werkelijke sociale problemen te winnen valt door eindeloos mensen te observeren die zonder reden nare dingen doen. Zijn focus ligt in Heli voor het eerst geheel bij slachtoffers, waardoor de kijker zich iets beter kan inleven in de situaties die hij toont. Tevens is Heli geloofwaardiger als filmische constructie: er zijn iets minder zinloze scènes, veel minder opzichtig formalistische shots, en de beweegredenen van de hoofdpersonen zijn begrijpelijk gemaakt, waardoor de film een grotendeels logisch geheel vormt. Op die manier heeft Heli op zijn best enige waarde als realistisch beeld van levens van gewone mensen die worden verwoest door drugsterreur en corruptie in Mexico.

Maar sommige onbegrijpelijke keuzes sturen de film toch weer in de richting van de arthousefarce van Sangre en Los bastardos, zoals het inlassen van een scène waarin een vrouwelijke politie-inspecteur plotseling haar bovenlijf ontbloot aan de ontredderde hoofdpersoon. Is de boodschap hier dat zelfs goedbedoelende wetshandhavers in Mexico hun eigen dierlijke instincten niet kunnen overwinnen? Dat de jongen de avances van een vrouw kan weerstaan die grotere borsten heeft dan zijn echtgenote? Wat is de relevantie voor de rest van de film? Escalante, inmiddels een betere provocateur, maar bepaald nog geen volmaakte regisseur, mag het zeggen.

Het personage is een creatie van thrillerschrijver Jan Guillou. De geheim agent, luisterend naar de codenaam Coq Rouge, is een linksige Scandinavische tegenhanger van de rechtsige Amerikaanse spionageromans van Robert Ludlum, die met Jason Bourne weer een Amerikaanse tegenhanger van James Bond creëerde.

Agent Hamilton: In the Interest of the Nation is niet de eerste verfilming. Vanaf 1989 al kruipen de betere Zweedse acteurs als Stellan Skarsgard en Peter Stormare in de huid van de meedogenloze geheim agent. Tegenwoordig heeft Mikael Persbrandt het stokje overgenomen.

Bruut einde aan relatie

Net als zijn Engelse collega is Hamilton een solist die liever niet naar zijn bazen luistert. Enige verschillen zijn er ook. De Zweedse 007 heeft niet de beschikking over allerlei slimme gadgets. En hij is wat onhandiger met vrouwen. In Agent Hamilton maakt hij een nogal bruut einde aan een relatie.

Zoals het de socialistische Zweden betaamt zijn niet de Arabieren, Russen of Noord-Koreanen de bad guys van dienst. Het plot draait om een malafide Amerikaanse beveiligingsfirma die met gestolen raketten onrust wil zaaien in het Midden-Oosten. Niet heel origineel, maar de Deense regisseuse Kathrine Windfeld weet hoe je spanning opbouwt en een hoe een goeie actiescène in elkaar steekt.

Gekwelde eenling
Het sterkste punt van deze Zweedse actiethriller is echter het personage van Hamilton. Een gekwelde eenling die net iets minder eendimensionaal is als zijn Britse evenknie. Een vervolg is er overigens ook al. Agent Hamilton: But Not If It Concerns Your Daughter haalt niet helemaal het niveau van de voorganger, hoewel Persbrandt zich ook hier weer heerlijk getormenteerd door het verhaal – zijn petekind is ontvoerd door terroristen – heen slaat.