In 1959 is de jonge houtsnijder Johannes Gerlitzen volledig in de ban van de lintworm in zijn darmen. Wanneer hij eindelijk wordt verlost van de 14,8 meter lange worm, besluit Johannes zijn geboortedorp in de Alpen én zijn vrouw en pasgeboren dochter te verlaten voor een studie geneeskunde. Jarenlang horen de inwoners van St. Peter am Anger niets van hem. Niemand heeft hoge verwachtingen van de eenvoudige dorpsjongen. En dan plotseling is Johannes terug, mét een diploma en een specialisatie in parasieten. Johannes wordt de eerste dorpsdokter van het bergplaatsje.

Weg uit de bergen
Johannes’ dochtertje Ilse is volkomen anders dan haar vader: terwijl hij zich verdiept in boeken en de eenvoudige dorpsbewoners van St. Peter am Anger met kritische blik bekijkt, houdt zij van het dorpse bestaan. Zijn hang naar het grootste en onbekende, en afkeer van het bekrompen dorpsleven, wordt jaren later wél overgedragen op zijn kleinzoon en naamgenoot Johannes. Kleine Johannes heeft maar één droom: weg uit het dorp en naar het gymnasium in de grote stad. Als hij dat doel bereikt, verwacht hij van al zijn zorgen verlost te zijn.

Helaas. Kleine Johannes merkt al snel dat hij – tegen wil en dank – onlosmakelijk verbonden is met zijn geboortedorp. Dat brengt hem op een idee: hij besluit zijn dorpsgenoten voortaan als onderzoeksobjecten te beschouwen. Aan de hand van hun gedrag brengt hij de cultuur van de ‘bergbarbaren’ van St. Peter am Anger in kaart. Langzaam maar zeker raakt hij steeds meer betrokken bij het dorpsleven. Uiteindelijk staat hij onbedoeld en ongewild aan de wieg van de grootste gebeurtenis die het dorp ooit heeft meegemaakt.

Monnik in een jaguar
In eerste instantie lijkt Blaasmuziekpop eenvoudig in elkaar te zitten: het verhaal is chronologisch opgebouwd en vrijwel het hele boek speelt zich af in één dorp. De eenvoud van Vea Kaisers werk is echter bedrieglijk. Het boek van de Oostenrijkse zit ingenieus in elkaar: de verhalen van opa Johannes, dochter Ilse en kleinzoon Johannes lopen naadloos in elkaar over. Ze worden bovendien afgewisseld met de notities van kleine Johannes, die zijn dorpsgenoten omschrijft alsof het apen in een dierentuin zijn.

Terwijl andere jonge auteurs vrijwel zonder uitzondering over het stadsleven schrijven, beschrijft Kaiser (1988) het leven in een piepklein Oostenrijks bergdorp. Dit doet ze op zo’n beeldende manier dat je zelfs de bergroute naar het gymnasium die Johannes dagelijks per bus aflegt levendig voor je ziet. Dat betekent niet dat het boek saai of eenzijdig wordt. Een monnik in een Jaguar, vier bemoeizuchtige dorpsoudsten in een jeep, een hoogzwanger tienermeisje, een lokale voetballegende, een condoomdealer in een dorpscafé en een dictatoriale moederkring; Kaiser beschikt over de kracht om de aandacht continu vast te houden. Blaasmuziekpop heeft dan ook wat weg van een moderne klucht. Mét humor, maar zonder kneuterigheid.

Stehouwers gedichten zijn vreemd, en dat klinkt lomper dan het bedoeld is. Ondanks de bedrieglijk heldere taal is het moeilijk om daadwerkelijk tot ze door te dringen. Het is niet lastig om thematische lijnen te ontdekken in Stehouwers werk, procedés die ze vaker toepast, beelden die terugkeren, enzovoort. Het ligt eerder aan de montage van dat al, die me vaak een beetje dwars zit.

Plaatsbepaling

Deze gedichten rustig lezen werkt vreemd genoeg niet heel goed. De strofes lijken dan net niet op elkaar aan te sluiten, de beelden klikken niet logisch in elkaar. Het beste werkt het als je gewoon iets sneller leest, net zoals in dromen het ene tafereel opeens in het andere kan veranderen, zonder dat dat gek lijkt. Het volgende, titelloze gedicht is een goed voorbeeld van zo’n droomachtige sequentie van beelden:

in de stilte kan ik het ei pellen
ontdek ik een tweede huid
verend en stevig als een vogelnest

woorden die de boodschap plat verpakken
zodat je hem onder je arm
mee naar huis kunt nemen

het is goed oefenweer
de balkons ogen bewolkt
de wind roept om zijn moeder

Vreemde montage of niet, in Wachtkamers gebeurt genoeg om de lezer bezig te houden, ook als die niet goed door kan dringen tot de gedichten. Een ‘horizontale’ lezing zorgt echter voor nieuwe gezichtspunten. De som wordt daardoor meer dan het geheel der delen.

Veel in de bundel heeft te maken met richting zoeken en plaats bepalen. Een van Stehouwers opvallendste procedés is het definiëren van het zelf, vaak door de verteller zich met een ander te laten vergelijken. Zo lezen we bijvoorbeeld ‘vannacht ben ik een man die een vrouw kust / en zijn halfnaakte vader belooft / op zoek te gaan naar een bruid’ en ‘ik ben de man die elke dag achter het orgel gaat zitten / om de laagste toets in te drukken’. Ook is de verteller soms een ‘ik’ en soms een ‘we’, en lijkt dan ook voor anderen te spreken.

Onheil

Dat de verteller steeds dezelfde is, ondanks de verschillende vormen die hij of zij aanneemt, is een aanname. In Wachtkamers wordt in elk geval wel een zekere continuïteit tussen de gedichten gesuggereerd, op thematisch vlak, maar ook door geregeld de wind te vermelden. Die wind geeft het geheel iets dynamisch; een beleving van beweging, die zeker niet altijd zelfstandig en zelfgekozen is:

ik had [de passagiers] in een doos gestopt
maar toen kwam de wind
en nu zijn ze weg

ik weet dit omdat ik de wind
eerder bezig heb gezien
hij gaat grondig te werken

Stehouwer weet vaker een gevoel van onheil de gedichten in te laten sluipen, zoals de wind dat in het bovenstaande gedicht is. Die dreiging zorgt voor een prettig tegenwicht voor de quasi-naïeve toon die ze regelmatig aanslaat. Eerlijk is eerlijk: dat is bepaald niet één van de fijnste tonen die in gedichten aangeslagen kunnen worden, maar het donkere randje houdt Wachtkamers wat dat betreft in balans.

Wachtkamers is een fraai debuut geworden, waar je als lezer een hele tijd mee bezig kunt zijn. Dat de bouwstenen vaak wat ver van elkaar afgewaaid zijn is Stehouwer makkelijk te vergeven, want horizontaal gelezen ontstaat er een fraaie wereld.