Er bestaan drie klassieke Bildungsromans. Alle drie zijn geschreven in het Duits, en alle drie zijn voor 1860 geschreven. De eerste is Wilhelm Meisters Lehrjahre, in 1795–6 door Goethe gepubliceerd. In 1857 verscheen Adalbert Stifters Der Nachsommer. Twee jaar eerder, in 1855 dus, werd het derde deel van dit trio uitgegeven, Gottfried Kellers Der grüne Heinrich. Ondanks de iconische status van deze roman in de Duitse letteren, grotendeels gebaseerd op een grondige revisie in 1879, kan de Nederlandse lezer de roman nu pas in vertaling lezen. Peter Kaaij heeft op indrukwekkende wijze het bijna duizend pagina’s tellend boek vertaald, en er een zeer informatief nawoord bij geschreven.

Groene Heinrich gaat over de jonge Heinrich Lee, die vanuit de ene stad (die erg lijkt op het Zwitserse Zürich) naar een andere (München) trekt om daar schilder te worden. Zijn bijnaam ‘Groene Heinrich’ kreeg hij vanwege zijn opvallende kleding: door zijn moeder hergebruikte kostuums van haar overleden man. Zelfs bij een jeugdvereniging, waar alle jongens in een groen uniform gestoken zijn, valt hij op – zijn groen is net anders.

Artificieel en meeslepend

Dat opvallen is een rake typering van het genre van de Bildungsroman. In de kern gaat dit genre namelijk om de socialisatie van het individu in de maatschappij. De hoofdpersonen zijn vaak eigenzinnig, eigengereid misschien zelfs, en vanuit een kritisch perspectief kun je stellen dat die kwaliteiten de opname van deze figuren in de (Westerse) maatschappij belemmeren. (De Amerikaanse academicus Joseph Slaughter schreef over dit gegeven in Human Rights, Inc.) In zekere zin gaat dit type roman dus ook om conformeren, over aanpassen – door middel van Bildung, het klassieke ideaal van een opvoeding die zowel breed als diep gaat.

Het meest interessante van Groene Heinrich is dat dit proces spaak loopt. Natuurlijk, Heinrich heeft vaak lange gesprekken met net zulke geleerde en nieuwsgierige geesten als hijzelf. Ze praten over religie, over kunst, over wetenschap en politiek. Zulke gesprekken zijn even hoogdravend als boeiend, even artificieel als meeslepend. En Heinrich probeert aan de bak te komen als schilder, waardoor hij vele tegenslagen krijgt te verduren. Dat alles  beschrijft Keller in nauwkeurige proza, dat telkens weer de indruk wekt geen detail te missen.

Schilder, schrijver

Het leven van Lee leidt echter niet tot socialisatie. Heinrich Lee’s Bildung heeft niet als gevolg dat hij met meer comfort door het leven kan gaan. Misschien is het bestaan van een schilder wel té eigenzinnig voor een Bildungsroman. Het romaneinde dient in het tijdperk van spoiler alerts niet verklapt te worden. Op het moment dat Groene Heinrich eindigt, begint Gottfried Kellers carrière als schrijver. Op die mogelijke autobiografische lading gaat Kaaij in zijn nawoord dieper in.

Dat uitgeverij Athenaeum nu met Groene Heinrich komt, getuigt van lef. Niks in deze roman is gejaagd of vluchtig. Het is een prachtig verzorgde uitgave, een klassieker die het verdient om gelezen te worden.

Een ding waarvan Binet in elk geval niet te betichtingen valt, is een gebrek aan lef. In 2010 verscheen van zijn hand HhhH, een werk dat publiek en critici zeer beviel. Ook in die roman, verhalend over de moordaanslag op nazileider Reinhardt Heydrich, toont Binet zich een modern en experimenteel schrijver. Door het boek heen doet hij verslag van zijn schrijfproces, betrekt hij de lezer bij de dilemma’s die zich voor hem aandienen. In De zevende functie van taal treedt de schrijver wederom als zelfbewuste verteller aan. De Fransman laat zich op de golven van zijn verhaal meevoeren, welke kant het ook op mag gaan, zonder de teugels overigens volledig uit handen te geven. Zoals hij in de epiloog schrijft: ‘Het is nooit te laat om de loop van het verhaal te wijzigen.’

De geschiedenis

Dat verhaal begint op 25 februari 1980, wanneer criticus, filosoof en semioticus Roland Barthes na een lunch met François Mitterrand wordt aangereden. Commissaris Jacques Bayard vertrouwt het zaakje van begin af aan al niet en begint een diepgravend onderzoek. Om zich door de wondere wereld van de semiotiek (de studie naar het ontstaan en gebruik van tekens en tekensystemen) te worstelen, huurt hij de jonge docent Simon Herzog in. Het gerucht gaat dat Barthes, toen hij werd aangereden, een document bij zich droeg, getiteld: De zevende functie van taal. Een uiterst geheim geschrift dat bij gebruik de kracht zou bezitten om alles voor elkaar te krijgen wat je maar wenst – bijvoorbeeld president worden. Een gewild document waar velen een moord voor over zouden hebben.

French Theory

De reis die het eigenaardige koppel onderneemt brengt hen van Parijs naar Bologna, van Ithaca naar Venetië en eindigt uiteindelijk in Napels. De roman bezit James Bond-achtige elementen: het vele reizen, de vreemde moordgadgets, snelle achtervolgingen, een race tegen de klok et cetera. Verder houdt alle vergelijking met het volkse vermaak wel op. De zoektocht speelt zich af tussen de kopstukken van de Franse intelligentsia, om precies te zijn tussen de aanhangers (en een enkele tegenstander) van de French Theory.  Deze theorie stelt het belang van taal voorop: onze identiteit wordt bepaald door de taal die wij spreken.

Foucault, Derrida, Deleuze, Sartre, Althusser en het echtpaar Sollers en Kristeva (dat tijdens de jaren tachtig in Frankrijk niet van de buis is te slaan) zijn allen present. Hun ideeën, maar zeker ook hun zwakheden. Een heel scala aan perverse uitspattingen passeert. Binet claimt in interviews dat vele hiervan niet verzonnen zijn. Het levert kitscherige satire op. Het valt te begrijpen dat de nog levende hoofdpersonen op z’n zachtst gezegd niet blij zijn met deze anekdoten. Toch schuwt de schrijver ook de complexe materie niet en verbindt hij deze met het komische. Dit alles gaat echter in zo’n razend tempo – tel daarbij de vele personages op die voor veel mensen onbekend zullen zijn – dat hun theorieën nauwelijks de kans krijgen te beklijven.

Sfeerloosheid

Maar is dit erg? Niet per se. Er zijn legio complexe boeken waar je niet alles van hoeft te begrijpen om er toch van te genieten. Denk aan de boeken van de onlangs overleden Umberto Eco, iemand die ook in Binets boek veelvuldig aanwezig is. Niet enkel als persoon, ook als idee, als inspiratiebron. Zo bevat het boek vele verwijzingen naar Eco’s debuutroman De naam van de roos. Maar wat is het dan dat complexe boeken – niet enkel in behandelde materie, maar ook in vorm – toch door een groot publiek gelezen worden? Wat is het, om het populair te formuleren, dat deze boeken ‘werken’?

Wanneer een recensent een boek van Binet bespreekt, mag hij zichzelf heus wel voor een keer in de ik-vorm oproepen. Dus mag ik een suggestie doen waarom De zevende functie van taal niet werkt? Het is de sfeer, of het gebrek daaraan. Je zou de kilte van de moord, van de onpersoonlijke intellectuele wereld, als sfeer kunnen omschrijven. Maar bij Binet blijft deze kilte een gegeven en wordt het nimmer uitgewerkt tot een allesomvattend geheel. De (gekunstelde) sfeer van een verhaal is bij uitstek iets waar de lezer zich aan vast kan klampen, waar hij zich, bij het openslaan van het boek, binnen luttele minuten weer in thuis kan voelen. Of deze sfeer nu duister, kil, warm of liefdevol is; er moet een bepaalde wereld worden opgeroepen naar waar hij terug kan keren, telkens opnieuw. In De zevende functie van taal verdrinkt de lezer in een zinloze stroom van absurdistische wendingen, mesjogge personages en ingewikkelde theorieën. Binets roman lijkt te veel op het leven.

De kern van het verhaal speelt op de onverwacht zonnige Moeders Zondag 30 maart 1924, de toen al teruglopende traditie dat huispersoneel in dienst van de richies vrijaf kreeg voor familiebezoek. Maar dienstmeisje Jane Fairchild, inderdaad met die achternaam, is als vondeling haar leven begonnen en altijd wees gebleven. Als jong dienstmeisje heeft ze wel het geluk (?) dat rijkeluiszoon Paul Sheringham haar heeft uitverkoren om tamelijk letterlijk zijn zinnen op te zetten, ondanks of juist door het ‘gearrangeerde huwelijk’ dat binnenkort gesloten moet worden. Op minder prettige onderdelen ligt zijn bevoorrechte leven net zo vast als het hare.

Hoog en laag

Nog één keer bedrijven Jane en Paul in zijn verlaten ouderlijk huis de liefde, al zou het voor Jane de vraag kunnen zijn of het inderdaad de laatste keer is. Als dienstmeisje is ze gewend maar af te wachten wat over haar heen beschikt wordt, ook al is er in haar beleving misschien sprake van een gelijkschakelende liefde tussen hoog en laag.

Naakt blijft ze in het grote huis achter terwijl Paul naar zijn aanstaande rijdt. Spannend wordt de vraag uitgewerkt of ze in de slaapkamer een spoor hebben achtergelaten dat straks door het personeel ontcijferd kan worden. Knap is hoe Swift zich minutieus in de gedachten en gevoelens van Jane Fairchild weet in te leven. Ook is het bewonderenswaardig hoe hij het Engeland anno 1924, met naweeën nog van de Grote Oorlog en de klassenverschillen, tot leven brengt. Als het verhaal niet op een toenmalige casus berust, maar puur uit Swifts duim is gezogen, mag dat een letterlijk fantastisch huzarenstuk heten.

Toevoeging

Dat Jane Fairchild uitgroeit tot een succesvol schrijfster van romans en memoires is op een manier in het verhaal verweven die niet helemaal uit de verf komt. Swift heeft het niet bij een liefdesverhaal willen houden, maar zijn toevoeging doet enigszins geforceerd aan, staat er te los van. De kernplot had hij nog spannender kunnen uitwerken, maar zo ‘goedkoop’ heeft hij het als befaamd literator kennelijk niet willen maken. Jammer misschien, maar er blijft meer dan genoeg over.