Het is bijna onvoorstelbaar in 2017: informatie was niet altijd zo toegankelijk als vandaag, kennis werd niet altijd zo makkelijk verspreid. Tot het einde van de Middeleeuwen was het kopiëren van boeken een taak voor monniken, die maanden, soms wel jaren aan één exemplaar werkten. De uitvinding van de boekdrukkunst maakte dat werk efficiënter – het is een vroeg voorbeeld van robotisering. Desondanks bleven boeken duur, en ze verzamelen was niet voor iedereen weggelegd.

Feest voor het oog

Dit is een van de redenen waarom de bibliotheek die Johannes Thysius zijn stad Leiden heeft nagelaten zo bijzonder is. Daarnaast is zijn collectie opvallend omdat het in 1653, toen hij op 31-jarige leeftijd overleed, niet gewoon was dat een particulier zijn bibliotheek naliet aan de publieke zaak. Doorgaans werd een verweesde collectie geveild: vele boeken uit de Bibliotheca Thysiana heeft Thysius zelf op die manier verworven. Echter, ondanks dat velen het gebouw op de hoek van het Rapenburg en de Groenhazengracht kennen, is de bibliotheek zelf nog nooit grondig bestudeerd.

In dat gat is Esther Mourits gesprongen. Haar promotieonderzoek is in een publiekseditie bij de Nijmeegse uitgeverij Vantilt verschenen. Een kamer gevuld met de mooiste boeken is een prachtig, luxe uitgegeven boek. Middels foto’s en afbeeldingen visualiseert Mourits waar zij het over heeft: oude documenten, zeventiende-eeuwse prenten, foto’s van de bibliotheek. Dit boek is een feest voor het oog, precies wat zijn onderwerp verdient.

Context

Mourits opent met een biografische schets van Johannes Thysius, een wat weifelende jongeman die al vroeg door het overlijden van rijke familieleden in het geld kwam. Hij promoveerde in de rechten, al was hij volgens Mourits een middelmatige student; hij ging op een Grand Tour, maar moest door ziekte afzien van een bezoek aan Italië; hij verzamelde boeken, al leek hij niet bevangen door een passie voor een bepaald onderwerp of onderzoeksgebied. Wie Johannes Thysius wel was, is na deze openingsschoten niet helemaal duidelijk: de indruk blijft van een soort mislukte jongeman die nooit opgegroeid is, versterkt door zijn vroege overlijden.

Na dit eerste deel volgen hoofdstukken over Thysius’ nalatenschap, hoe hij boeken verzamelde en een typering van de bibliotheek. Als afsluiter vergelijkt Mourits Thysius’ bibliotheek met de toen heersende filosofie van de ‘ideale’ bibliotheek, een vergelijking die overigens positief uitvalt. Mourits gaat in op politieke, wetenschappelijke als ook cultureel-literaire ontwikkelingen in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Ze combineert filosofische bespiegelingen over de functie van de bibliotheek met diepgrondig archiefonderzoek. Het doel een zo volledig mogelijke context te geven voor de Bibliotheca Thysiana lijkt daarmee behaald.

Gortdroog

Maar voor welk publiek is deze uitgave bedoeld? Mourits is ongelooflijk precies, wat de wetenschappelijke waarde van het door haar uitgevoerde onderzoek verhoogt en bestendigt, maar bij tijd en wijle is haar proza gortdroog. Wanneer zij op ruim de helft van het boek, de collectie van de bibliotheek in cijfers vangt en schrijft:

Onderwerp van dit onderzoek is de collectie boeken die is samengesteld door Johannes Thysius, en daarvoor is de catalogus die kort na de stichting van de bibliotheek is opgesteld, gekozen als uitgangspunt. Deze catalogus komt inhoudelijk het meest overeen met de collectie zoals die er uitzag aan het einde van Thysius’ leven – meer dan enige andere bron.

zegt zij daarmee niks nieuws. De verschillende catalogi en kasboeken zijn dan al uitgebreid becommentarieerd, voorkeuren zijn uitgesproken. Het is jammer te moeten constateren dat Mourits, die overduidelijk zeer veel geeft om de bibliotheek, haar collectie en de plek die zij inneemt in de cultuurgeschiedenis van Leiden en Nederland, op deze manier veel van het leven uit haar onderwerp geperst heeft.

Zo af en toe vlamt, online of in geprinte media, de discussie over intellectuelen in de eenentwintigste eeuw op: welke plaats nemen zij in? Welke functie hebben ze, kunnen ze hebben? Tot welke traditie verhouden zij zich? In dergelijke debatten neemt de Amerikaanse schrijfster Marilynne Robinson een bijzondere positie in, niet vanwege uitlatingen over dit onderwerp, maar vanwege de bronnen waar zij zich op beroept en de onderwerpen waar ze zich mee inlaat – haar intellectuele genealogie, zogezegd. Robinson heeft toegang tot Barack Obama en geeft les aan de befaamde schrijversopleiding in Iowa. Maar boven dat alles, lijkt het wel, gelooft ze in God.

Marilynne Robinson is een christelijk intellectueel, en dat is dezer dagen een zeldzaamheid. Religie komt over het algemeen in het Westen doorgaans voor als bedreiging of als teken van achterlijkheid, als gebrek aan beschaving. Westerse staten zijn seculier, religie is iets voor de privésfeer. Dat dit meer fictie dan realiteit is, meer wens dan wil, blijkt telkens weer: van diezelfde Obama tot de christendemocraat Angela Merkel en Eurocommissaris Frans Timmermans, allen zijn ze openlijk christen. Religie is dus verre van afwezig in Europa en de VS. Marilynne Robinson is een van de weinige denkers die daar niet in eerste plaats afwijzend op reageert.

De werkelijkheid zien

Robinson, die in 1980 debuteerde met de roman Housekeeping en later een trilogie over de dominee John Ames schreef, heeft in De gegevenheid der dingen een verzameling recente essays verzameld. Uitgeverij De Arbeiderspers heeft de bundel van de hoogdravende ondertitel ‘Over wat het betekent om mens te zijn in onze tijd’ voorzien: woorden die eerder valse verwachtingen wekken dan verduidelijken. Veel stukken in deze bundel gaan over de Amerikaanse identiteit en hoe Amerika naar zichzelf kijkt. De essays kunnen ook gelezen worden als een betoog tegen het al te gecompartimenteerde wereldbeeld dat zijn oorsprong heeft in de exacte wetenschappen en van daaruit de samenleving doordesemd heeft. Robinson pleit ervoor niet op deelgebieden gericht te blijven, maar over grenzen heen te kijken en de wereld in haar totale gegevenheid tot ons te nemen.

In De gegevenheid der dingen treedt een niet nader genoemde neurowetenschapper aan, in wie insiders Patricia Churchland kunnen herkennen. Robinson en Churchland hadden, tijdens een bijeenkomst van het Nexus Instituut enkele jaren geleden, een aanvaring over precies dit punt: hoe nemen wij de werkelijkheid tot ons? Volgens de neurowetenschapper is angst ‘een patroon van verhevigde activiteit’. Dit lijkt misschien op een ‘helder plekje op een scherm’, schrijft Robinson, maar dat is een illusie. Mensen zijn geconditioneerd door ‘cultuur en samenleving’, oftewel door hun mens-zijn. Die context maakt een kwalitatief verschil dat in de gladgestreken wetenschappen onzichtbaar blijft.

Paradox

Argumenten zoals deze worden in de bundel afgewisseld met theologische bespiegelingen en kerkhistorie. Dan zakt het boek in: seculiere staten zijn in dusverre succesvol dat kennis van het christendom bij veel mensen verdwenen is. Dat zorgt ervoor dat De gegevenheid der dingen in deze passages moeilijker te volgen is dan op de momenten dat Robinson vanuit haar religieuze, historische perspectief het Europees humanisme verdedigt en uitdraagt. Bij elkaar genomen levert dat een bevreemdende paradox op: Marilynne Robinson neemt een perifere positie in het intellectuele leven in, en omdat haar argumenten ten diepste gestoeld zijn in de leer van het christendom blijft die diepere lading voor veel van haar lezers in nevelen gehuld. Het is moeilijk haar essays ten volle te waarderen – tegelijkertijd is dat voor iedereen de uitdaging.