Wat wil Maria Stahlie (1955) precies bereiken in haar nieuwe roman De middelste dag van het jaar? Het is een ééndagsroman, een ingewikkeld genre dat groot gemaakt werd door modernistische boeken als James Joyce’s Ulysses (1922) en Virginia Woolfs Mrs Dalloway (1925). Een ééndagsroman is een balanceeract: één dag uit een leven staat centraal, en op die dag vindt zowel het alledaagse als het levensveranderende plaats. In De middelste dag van het jaar probeert vertaalster Sylvia Ciecierzky een snikhete, Amsterdamse dag te overleven, terwijl ze ook de waarheid leert over een aantal gebeurtenissen uit haar verleden die hun stempel op haar leven hebben gedrukt.

Klein en groot

Het kleine: pogingen aan de vertaling van een Poolse novelle te beginnen, Skype-gesprekken met dochters en kleinkinderen in de Verenigde Staten, het zweet dat bij elke handeling uit de poriën gutst. Het grote: een dode ex-man herdenken, bij diens graf een jongen tegenkomen die is ingevlogen van het Griekse eiland waar ze vroeger gewoond hebben, een andere ex die weer in het land is. Het grote en het kleine worden tegen elkaar afgezet. En dat alles op 2 juli, de titulaire middelste dag van het jaar: een kantelpunt waarop de eerste helft van het jaar overloopt in de tweede.

Een ééndagsroman kan niet zonder een heldere stijl. Geen enkel literair werk kan dat, maar dit genre vraagt in het bijzonder om proza dat het gewone en het buitengewone weegt, het eerste laat fonkelen, het laatste grondt. Stahlie slaagt er niet in om dat in De middelste dag van het jaar te doen. Haar proza is te zoekend, wat leidt tot richtingloosheid. Zo laat haar veelvuldig gebruik van het beletselteken (…) zinnen in de lucht hangen. Maar storender zijn de herhalingen van bepaalde frasen. In de eerste pagina’s van het boek is een aantal keer sprake van ‘dispensatie’, die de weerman het land zou hebben verleend in verband met de hitte. De herhaling van dat woord stoort al snel. Een dieptepunt komt later, in de volgende passage:

Tommy’s langzame diepe lach borrelde op… er borrelde een langzame diepe lach op uit de man die Lucien nog geen tien seconden daarvoor vol van vervoering en vol van wanhoop de wind van voren had gegeven. ‘Goed,’ zei hij toen de lach was uitgeborreld.

Wat een dissonant is

Op andere momenten worden er dingen ten overvloede uitgelegd: de definitie van een dissonant, of de geografie van Amsterdam. Wanneer Sylvia op weg is naar Amsterdam Centraal, schrijft Stahlie dat dit de plek is ‘waar aan de achterkant de boten af en aan voeren om de twee kanten van het IJ vierentwintig uur per dag bereikbaar te maken voor voetgangers en fietsen.’ Ja, er is in het heen-en-weer varen van de boten de suggestie van beweging en eeuwigheid, van het alledaagse leven, maar is zo’n zin nodig? Zou de lezer van deze roman niet bekend zijn met de geografie van de hoofdstad?

De stijl is in De middelste dag van het jaar dermate storend, dat het de inhoud in de weg zit. Als de roman eindigt, is het ochtend. Sylvia Ciecierzky is nog wakker. De tweede helft van het jaar is begonnen. Er overvalt haar ‘een hoop die zich net als de verschijning van het eerste daglicht niet liet tegenhouden.’ Sylvia leeft verder, de roman is gelukkig klaar.

Eigenlijk gaat dit oorlogsverhaal niet over de oorlog. De gebeurtenis waarop de familie van Marjolijn zich beroept in deze roman – en misschien ook in het ‘echt’, daar begint Van Heemstra’s grootste troef, het mengen van fictie en werkelijkheid, al – vindt op 5 december 1946 plaats, anderhalf jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens die Sinterklaasavond komen drie mensen om het leven, naar men zegt omdat ze fout waren in de oorlog. Het brein achter de aanslag is een verre oom van Marjolijn, die liefkozend ‘bommenneef’ genoemd wordt in de familie.

Bommenneef

In het verhaalheden denkt Marjolijn eraan haar nog ongeboren zoon te vernoemen, naar de bommenneef Frans Julius Johan. ‘Deze tijd kan wel wat opoffering en moed gebruiken,’ zegt ze tegen haar man, ‘D’. D reageert: ‘Ik dacht dat die hele vernoeming … een goed verhaal was, voor feestjes en zo. Niet iets wat je echt wilde.’ Daarmee verwoorden zij de centrale thema’s van deze slanke roman: wij in het heden interpreteren historische gebeurtenissen en voorzien ze van betekenis, waardoor de geschiedenis verwordt tot een makkelijk te begrijpen verhaal. De aanslag is, zeventig jaar na dato, een bron geworden van zowel vermaak als eer voor de familie van Marjolijn. Een geschiedenis staat nooit op zichzelf, dient een ander doel.

En we noemen hem bestaat uit Marjolijns zoektocht naar het verhaal achter bommenneef en de aanslag. Naar wie wil ze haar zoon eigenlijk vernoemen? Wie was deze man, wat is er waar van het verhaal dat ze kent? Van Heemstra zet spanning op de zoektocht door elk hoofdstuk af te laten tellen naar de geboorte (‘Nog 27 weken’, ‘Nog 26 weken’). Door die druk, die ook nog eens steeds sneller oploopt, suggereert zij dat Marjolijns zoektocht naar de waarheid niet zal slagen: het halve jaar dat haar is gegeven is te kort, en de waarheid laat zich niet opjutten. Uiteindelijk zal ze dus gedwongen zijn te kiezen voor een versie van de waarheid waar ze zichzelf min of meer tevreden mee kan stellen, en dat realiseert Marjolijn zich ook.

Schuren

Het is vanaf dat moment dat En we noemen hem voor mij op een irritante manier begon te schuren. Van Heemstra laat veel open: waar Marjolijn en de bommenneef personages met namen zijn, hebben veel intimi alleen een initiaal (‘D’, ‘A’). En je kan een debat aangaan over het genre van dit boek: op basis van de NUR spreek ik van een roman, maar het boek kan net zo goed non-fictie zijn. Van Heemstra mengt haar kleuren vakkundig, waardoor er een soort derde ruimte ontstaat, waar meerdere mogelijkheden tegelijkertijd waar kunnen zijn en naast elkaar kunnen bestaan.

Wat niet had gehoeven, is een ontboezeming tegen het einde van de roman, waar Marjolijn bekent een aantal details in het verhaal te hebben veranderd. (Of misschien biecht Van Heemstra dat wel op.) Onnodige details, zoals: bij een familie at ze geen nootjes, zoals beschreven werd, maar taart – maar dat paste niet bij het verdriet dat ‘tijdens het gesprek de kring rondging’. Deze ingrepen lijken vooral een poging het verhaal te normaliseren, binnen bekende kaders te passen. Dit had niet gehoeven: En we noemen hem is juist een boek dat zich niet houdt aan kaders en voorschriften, dat de juiste vragen stelt, dat niet bang is verwachtingen op de kop te keren.

Wanneer Jules, Marty en Liz Moreau nog niet of maar nauwelijks de puberteit hebben bereikt, komen hun ouders om het leven tijdens een auto-ongeluk. De kinderen gaan naar een internaat, waar ze alle drie anders reageren op de nieuwe omgeving, de strenge regels en de wonden in hun bestaan. Ze groeien gescheiden op en nadat ze het internaat verlaten, lijkt het alsof hun bloedverwantschap niks betekent. Ze blijven elkaar periodiek zien, staan soms op goede voet met elkaar, dan weer niet. Het einde van de eenzaamheid is deels een roman over deze broer-zusrelatie en hoe mensen invulling geven aan die band.

Onheil en ellende

Had Wells het hierbij gelaten, dan was Het einde van de eenzaamheid een redelijk sterke roman geweest. Helaas toont dit boek lelijke parallellen met Een klein leven, Hanya Yanagihara’s epos over lijdende New Yorkers. Wells’ geschiedenis omspant net zo’n grote tijdsperiode als Yanagihara omschrijft, al heeft hij er gelukkig een stuk minder pagina’s voor nodig. In de vijfendertig jaar die passeren, wordt er een schier oneindige hoeveelheid onheil en ellende uitgestort over Jules en de andere personages in deze roman. Zo ligt Jules, die de hele geschiedenis vertelt in de vorm van herinneringen, in het ziekenhuis wegens een motorongeluk. Andere personages blijken onvruchtbaar te zijn of krijgen kanker.

Het gekke is dat elk personage in deze roman slim, getalenteerd en/of knap is. Men reist, is creatief leest literatuur en filosofie en is in staat bij schijnbaar elk ogenblik een passend citaat te vinden. Men voert gesprekken waarin aan Martin Heidegger gerefereerd wordt, wat veronderstelt dat ze het notoir moeilijke werk van de man gelezen hebben. Zowel Jules als zijn broer en zus zouden kunnen promoveren, misschien zelfs hoogleraar worden. Wanneer Jules zijn jeugdliefde Alva opzoekt, blijkt zij in Zwitserland te wonen met een Russische schrijver die Jules altijd al bewonderde. (Uiteraard blijkt het einde van dit Russische genie in rap tempo in zicht te komen.)

Tragische principe

Natuurlijk, dit soort milieus bestaan. En, natuurlijk, sommige mensen lijken een abonnement op ongeluk te hebben. Maar dat is moeilijk te verkopen in een roman: de meeste literatuur voegt zich daarom naar het tragische principe, waar personages door hun handelen onbewust het ongeluk over zich afroepen. In Het einde van de eenzaamheid komt het drama van buitenaf, het wordt hun opgelegd. Tussen Jules, Marty en Liz ontstaan nooit echt grote meningsverschillen of conflicten: ze zijn het met elkaar oneens, hebben andere zienswijzen, maar ja, die rotjeugd, hè, in dat stomme internaat – en dan is in de volgende sectie van de roman, enkele jaren later, alles weer pais en vree. Door dit vertelprocedé loopt de spanning al uit het boek voordat die gearriveerd is.

Oftewel, wie af wil wijken van bewezen literaire wetten, moet van goeden huize komen. In Het einde van de eenzaamheid slaagt Wells er niet in alle rampspoed en Jules, Marty en Liz’ reacties daarop invoelbaar te maken. Dat maakt van dit boek een vervelende en, ja, uitputtende roman.