Outkast: The Videos is vooral leuk omdat je juist door het zien van de clips goed kunt zien welk een ontwikkeling de twee hebben doorgemaakt. De eerste twee clips (Player’s Ball en Southernplayalisticadillacmuzik), afkomstig van de plaat met die lange titel, laten André 3000 en Big Boi nog zien als relatief normale rappers. Met name André, die zich tegenwoordig kleedt als alternatieve dandy, is voor de latere fan niet meer te herkennen met zijn korte haar en standaard hiphopshirts. De clips van het tweede album ATLiens uit 1996 worden al meer bizar. De tegenwoordige eigenzinnigheid begint vorm te krijgen in de steeds vreemder wordende clips, zoals bij het buitenaardse Elevators (Me & You).

Die dieren

Met het in 2000 verschenen Stankonia beet Outkast zichzelf vast in het internationale poplandschap door een mix van prachtige originele hiphop en briljante popsongs. Ms. Jackson was het nummer waarmee het tweetal echt doorbrak in Nederland en dat is niet in de laatste plaats door de briljante clip die het nummer vergezelde (de clip met die dieren). Gevolgd door Big Boi en André op hun bizarst in So Fresh, So Clean.

Jockey-look

Maar de het tweetal zou zich op het visuele gebied nog overtreffen, wat blijkt uit de verlengde clips van The Way You Move (van Speakerboxx) en Hey Ya! (van The Love Below). En ik kan je wel vertellen dat de clip van dat laatste nummer ongetwijfeld de geschiedenis in gaat als een van de grappigste ooit. De jockey-look van André 3000 is toch gewoon te geestig voor woorden. De toegevoegde singleversies van deze nummers zijn echter overbodig en ook is de photo gallery op deze dvd niet echt de moeite waard. Wie gaat er nou foto’s zitten kijken op televisie? Foto’s moet je in je handen kunnen houden to shake it, shake it, shake it like a Polaroid picture.

Omdat het overgrote deel van Borsato-minnend Nederland nog nooit een muziekalbum in SACD- of DVD-audioformaat zal hebben gehoord, maakt Zien vooral op technisch niveau indruk. De productie van het album is absoluut vlekkeloos; de spreiding van de instrumenten in de mix maakt dat je letterlijk midden in de muziek zit. Het ene moment wordt er rechts achter je zachtjes op een gitaar getokkeld, terwijl er in het volgende nummer een complete blazerssectie achter de bank lijkt te staan. Borsato’s stem vormt het centrale punt van de muziek, hoewel hij in uithalen ook wel eens een draai van 360 graden wil maken. De kwaliteit van de productie zou alleen al een reden kunnen zijn om Zien aan te schaffen, maar hoe zit het met de liedjes?

Ritmische ellende

Om kort te gaan: die vallen helemaal niet tegen. Het is al jaren duidelijk dat John Ewbank een van de beste liedjesschrijvers van Nederland is in het lichtere popgenre (Gordons ondergewaardeerde Kon ik nog maar even bij je zijn is een van de mooiste Nederlandstalige nummers ooit), en ook op Zien staan een paar mooie voorbeelden. Helaas worden vrijwel alle meer up tempo-nummers om zeep geholpen door de ongeïnspireerde drumpartijen, die in elk nummer hetzelfde standaardritme laten horen. Alleen Ik kan het niet alleen, het “hardste” nummer van de plaat, doorbreekt de ritmische ellende met een diep tromgeroffel en een interessant middenstuk met strijkers, rockgitaren en gesamplede stemmen die in Dolby 5.1 om je hoofd en door de kamer cirkelen.

Klanktapijt

Gelukkig hebben de ballads op Zien de overhand, met Voorbij (Duet met Do) als vroeg hoogtepunt. Subtiel is het zeker niet, aanstekelijk echter wel, en het valt moeilijk te ontkennen dat Voorbij een mooi liedje is. Ook Lentesneeuw valt in die categorie, hoewel dat vooral te danken is aan de synthesizerpartij (die ik vrijwel zeker al eens eerder heb gehoord, waarschijnlijk in een filmsoundtrack van James Horner) en minder aan de zangmelodie. Bijna aan het einde van Zien staat Als alle lichten zijn gedoofd, waarin Borsato een naamloze geliefde toezingt aan het einde van een concert en in veel muziek- en toneelmetaforen erkent dat hij het zonder haar nooit zo ver zou hebben geschopt. Met alleen een piano en een klanktapijt van keyboards is het het eenvoudigste liedje van de plaat, en tegelijkertijd het mooiste.

Storende factoren

Naast de geslaagde tracks staan er echter ook veel wegwerpnummers op Zien. De meeste daarvan zijn gebaseerd op één idee, vaak een melodieflard, dat zo vaak wordt herhaald dat het zich wel moet vastzetten in je hoofd. Dit wil niet zeggen dat zulke liedjes “pakkend” zijn; ze zijn even pakkend als de rijtjes Franse werkwoorden die je op de middelbare school moest stampen. Absolute dieptepunt van dit verschijnsel is Dat ben jij, dat een simplistisch refreintje koppelt aan een kinderlijke tekst (“Je komt als je komt en je gaat als je gaat / Maar ik weet zeker: je komt vroeg of laat”) en als klap op de vuurpijl halverwege verandert in een schaamteloze stadionbruller die later dit jaar meege-nanana‘d zal worden door duizenden Marco-fans en precies met dit doel geschreven is. Ook Dromer, compleet met onvermijdelijke saxofoonsolo, is niet om aan te horen. Samen met de voorgaande track vormen ze het dieptepunt van het album. De korte speelduur van Alleen is een verademing na het veel te lange Dromer, maar de ballade wordt ontsierd door Borsato’s kopstem (sommige technieken moet je gewoon niet eens wíllen proberen). Ook Een nieuwe dag bevat een storende en bijna fatale factor: het refrein lijkt zo sprekend op Elton Johns Can You Feel the Love Tonight dat het me verbaast dat de bebrilde zanger nog geen rechtzaak heeft aangespannen.

Ommekeer

Maar Zien is natuurlijk meer dan de muziek alleen. Niet voor niets werd de crème de la crème van filmmakend Nederland ingehuurd om de beelden bij de liedjes te maken. Dick Maas, Theo van Gogh, Johan Nijenhuis en Matthijs van Heijningen jr. namen elk één of meer tracks voor hun rekening en de resultaten variëren van interessant tot volledig mislukt. Omdat ik wilde zien wat het effect zou zijn van de filmpjes, heb ik alleen een deel van de clips bekeken, en van de rest alleen de muziek beluisterd. Het is opvallend hoe lang de beelden aan de bijbehorende liedjes blijven kleven, en dit is een grote ommekeer in de manier waarop je muziek beleeft. In het verleden bedacht je zelf de beelden bij de muziek (uiteraard afgezien van singles met videoclips), maar bij Zien word je opgescheept met voorgefabriceerde beelden die vaker afbreuk doen aan de nummers dan iets toevoegen.

Onderbroek

De filmpjes die ik heb bekeken, blinken vooral uit in knulligheid. Twintig jaar beeldontwikkeling (met dank aan MTV) wordt overboord gezet: we zijn weer terug bij de houterig gemonteerde clipjes-met-een-verhaal die in de jaren 80 zo populair waren. De makkelijke metaforen doen vermoeden dat de filmmakers zich meer door de teksten dan de muziek hebben laten leiden: Marco zingt “Laat me gaan!”, dus Marco wordt in de clip achterna gezeten door anonieme mannen. Marco zingt “Ik ben tevreden met helemaal niets”, dus Marco speelt in de clip een Elton John-figuur (nog meer stof voor een rechtzaak?) die al zijn materiële bezittingen weggeeft en uiteindelijk in zijn onderbroek de zee in loopt.

Verfrissend

Een uitzondering hierop is Lentesneeuw, geregisseerd door Theo van Gogh, waarin een meisje zich na een verbroken relatie ongans vreet in slagroomtaarten en roomsoesjes. Het contrast met de zoete muziek is mooi en maakt de beelden extra indringend. Ook is het verfrissend dat Borsato slechts in drie shots is te zien, een verademing na de voorgaande twintig minuten. Marco is een prima zanger, maar het acteren kan hij beter overlaten aan professionals.

Marketingstunt

Zien levert, kortom, veel gemengde gevoelens op. Mooi en integer gaat hand in hand met glad en zielloos, zowel in beeld als geluid. De korte films bij de nummers zijn een leuke bijkomstigheid, maar pas als audio en video echt worden geïntegreerd tot één geheel zal de meerwaarde van dvd-muziek kunnen worden vastgesteld. Tot dat moment heeft Marco Borsato met Zien een mijlpaal neergezet. Zien is niet alleen de beste marketingstunt van 2004, het is ook de eerste stap op weg naar een nieuwe muziekbeleving.