Wankel machtsevenwicht

En Uit liefde van het volk is ook een prachtig boek. Het speelt in 1919. De Eerste Wereldoorlog is in Rusland naadloos overgegaan in een burgeroorlog tussen de Roden, de communisten, en de Witten, die steun krijgen van de voormalige Entente. In Siberië, ver van de bewoonde wereld, is nog een Tsjechisch Legioen achtergebleven, dat vecht tegen de Roden en dat de hele transsiberische spoorlijn in bezit heeft, “[e]en rijk van 9000 kilometer lang en 2 meter breed”. Het dorpje waar ze zitten, Jazyk, is een soort commune van een religieuze sekte van castraten. Het evenwicht tussen de Roden, net buiten het dorp, de Tsjechen en de skoptsy, de castraten, is wankel maar in balans. Tot de geheimzinnige vreemdeling Samarin verschijnt.

Extreme idealen

Uit liefde van het volk is een boek over ideeën en idealen, en het extremisme waar deze toe leiden. “Pas als mensen probeerden woorden weer om te zetten in dromen werd het een moeizaam karwei.” De skoptsy wensen een beter en rustig leven, verlost van de zonde, en ze zijn er van overtuigd dat zij, door “de sleutels van de zonde in het vuur te werpen”, engelen van God geworden zijn. Een extreme oplossing, die ook nog eens niet echt blijkt te werken: de (onrustgevende) liefde verdwijnt er niet mee uit hun leven, zoals hun leider Balasjov merkt. De Tsjechische kapitein Matula, gebrandmerkt door de oorlog, droomt er van in Jazyk een klein Tsjechisch rijk te stichten. Het pas ontstane Tsjecho-Slowakije heeft immers, net als elk fatsoenlijk Europees land, behoefte aan koloniën en zijn droom gaat zo ver dat hij zijn manschappen niet naar huis wil laten gaan en ze voorliegt over de berichten die uit Praag komen. De Roden die Jazyk omsingelen gaan zo op in hun ideaal van de proletarische revolutie dat ze blindelings hun orders opvolgen. De climax die met de aanval van de Roden op Jazyk komt, verloopt voor niemand positief en lijkt wel een straf voor hun onbuigzame gedachten.

Maar wie is wie precies, en wat is goed en wat is fout op deze van de bewoonde wereld afgesloten ijzige vlakte? Dikwijls nemen de personen poses aan en de vele subtiele, verrassende plotwendingen zetten de gebeurtenissen steeds in een ander daglicht. Het veranderend begrip van en voor de (ideeën van de) groepen en personages onderling brengt Meek over op de lezer, die daardoor steeds zijn oordeel moet blijven bijstellen.

Zwart-wit denken

Meek lijkt daarmee te pleiten voor een minder zwart-wit denken, voor een open instelling. De enige in het dorp die dat benadert is Anna, die bekend staat als de oorlogsweduwe en dorpshoer. Hoewel ook zij lang niet alles begrijpt, heeft ze nog wel liefde in haar hart en gevoel in haar donder. Met haar loopt het dan ook relatief goed af. Meek keurt duidelijk het extremisme af, zonder een voorkeur voor of speciale afkeer te hebben van een van de groepen. En dat is een boodschap die erg actueel is. Idealisme is op zich geen slecht goed, maar verblinding erdoor is verwerpelijk.

Vroeger, in 1918, waren de Roden mensen die in het bezit waren van een Idee. Nu bezat het Idee mensen en pantsertreinen en land. Van het beetje dat Mutz ervan wist, maakten degenen die het Idee vroeger bezaten er nog steeds ruzie over wat dat Idee nu eigenlijk was; en nu het Idee zelf mensen en pantsertreinen bezat, zou het dat geruzie waarschijnlijk niet lang meer toestaan.

Woorden als galopperende paarden

Ondanks dit zware thema is Uit liefde van het volk geen onleesbaar of moralistisch boek. Het is erg boeiend en genuanceerd opgebouwd en doordat de lezer lange tijd niet weet wat er precies gebeurt en wie wie eigenlijk is, ontstaat er menig schokeffect. Het taalgebruik in het boek is werkelijk fantastisch. Meek schrijft heel origineel, en toch vloeiend en dwingend, een perfecte combinatie. Vaak schrijft hij zo kernachtig dat belangrijke ideeën in een of twee zinnen duidelijk zijn. En die zinnen steigeren en briesen als de paarden waar de trotse Russische huzaren op rijden, waar kapitein Matula zo dol op is en die in groten getale in de oorlogen gesneuveld zijn. De taal zindert en snijdt, waardoor de ijzige sneeuwstormen bijna voelbaar zijn, en de donkere woorden kleuren de slechte mensen in. “Samarins smalle gebruikte gezicht was een zwaard van laatdunkendheid en een zwenkende geest vol ongeduld. Zijn blik verliet zijn gezicht, kon wat hij zag aanraken of strelen, erin porren of eraan krabben.”

Maar het boek gaat ook over liefde. Het is een stuk geschiedenis, het is een beschouwing over de donkerste kanten van de mens. De grootste prestatie van Meek, wiens reportages over Irak en Guantanamo Bay vorig jaar belangrijke prijzen wonnen, is dat hij een boek schreef dat zo groot, zo genuanceerd en zo interessant is dat elke recensie het tekort doet. Gewoon lezen dus!

Het lastige kroost van kardinaal Guzman speelt net als De oorlog van Don Emmanuels edele delen en Het vrouwenleger van Señor Vivo in het niet-bestaande Zuid-Amerikaanse landje dat De Bernières voor deze gelegenheid verzonnen heeft. Maar hoewel het niet bestaat, zijn de gebeurtenissen niet onherkenbaar of louter gebaseerd op de rijke fantasie van de schrijver. Hij gebruikte diverse voorvallen uit de geschiedenis en vervormde die, om ze zo naar believen te kunnen gebruiken voor zijn verhaal. De katholieke kerk, die in dit derde boek centraal staat, is net zo corrupt en hypocriet als in de echte wereld en de kardinaal is net zo’n vies en tegelijk een beetje zielig mannetje als veel kerkdienaars.

Feest van herkenning

Louis de Bernières

In Het lastige kroost van kardinaal Guzman komen veel personages uit de eerste twee delen terug en zo lezen we en passant verder over Don Emmanuels en Señor Vivo’s leven. Een feest van herkenning voor de fans, maar ook de nieuwe lezers zullen veel plezier beleven aan de soms uitermate vreemde personages en hun wonderlijke leven vol bizarre voorvallen. In zijn eigen, typische stijl met veel bijzinnen en bijvoeglijke naamwoorden beschrijft De Bernières zijn wereld op een zeer aanstekelijke manier: ontzettend beeldend en vaak erg grappig.

Het was het soort aji-saus die je de eerste paar happen niet proeft en die je vervolgens achter in de keel pakt en tot een soort paniekerige zwakzinnigheid brengt waarbij je naar je keel grijpt, half uit je stoel komt, erin terugvalt, met je vrije hand om je heen zwaait, gesmoorde geluiden uitstoot, hees om water roept, het in één teug achterover slaat, ontdekt dat water het alleen maar erger maakt en dan naar buiten rent om je in de rivier te storten, waaruit je verdwaasd, druipend van het zweet en schaapachtig lachend weer te voorschijn komt. Dolores deed goede zaken met dit gerecht[…].

Heerlijk verhaal

De Bernière’s taalgevoel is groot en je hebt als lezer vaak het gevoel dat je een Zuid-Amerikaanse schrijver als Marquez zit te lezen. Complimenten dus ook aan de vertaler! Het boek is doordrenkt met flauwe en vaak ook platte (al dan niet seksuele) grappen. Voor wie Kapitein Corelli’s mandoline, De Bernières’ grote bestseller, net uit heeft zal dat even wennen zijn. Maar ongetwijfeld zullen ook die lezers als een blok vallen voor dit oudere, maar net zo heerlijke en soms ontroerende verhaal vol humoristische en maatschappijkritiek!