Jonge Turk is een erotische roman, zo staat op de achterkaft. Waarschijnlijk vindt Novib, de Nederlandse Organisatie voor Internationale Bijstand die de roman van Moris Farhi ondersteunt, het heel wat als er twee pagina’s lang zeer plastisch over schaamhaar wordt uitgewijd. Maar dat maakt dit boek nog geen Turks Turks Fruit. Al worden wel meer schaamdelen nauwkeurig beschreven, de classificatie erotisch gaat te ver. Wel is Jonge Turk een lofzang op tolerantie en humanisme. En dat voor iemand die zelf het land ontvluchtte.

Het moderne Turkije

Atatürk

Jonge Turk is opgedeeld in dertien verhalen, waarin onder anderen een joodse Turk, een communistische leraar en een moslimmeisje een bepaalde periode of situatie beschrijven. Het begint met het verhaal van een moslimjongen halverwege de jaren dertig, en eindigt uiteindelijk met het relaas van een oude man, een aantal jaar na de Tweede Wereldoorlog. De verhalen geven een beeld van de beginperiode van het moderne Turkije, dat wil zeggen Turkije sinds de komst van Atatürk. Deze vader der Turken richtte de republiek op, schafte de sharia af, gaf vrouwen meer rechten en verving het Arabische alfabet door het Latijnse. De plaats die Armenen en Koerden innemen in de Turkse geschiedenis komt weinig aan bod. Farhi heeft het soms wat te druk met te benadrukken dat Turkije heel tolerant en multi-etnisch is. De bewondering voor de rijke cultuur die deze tolerantie oplevert druipt van de pagina’s.

Angst voor woorden

De reden van Moris Farhi om zelf op negentienjarige leeftijd Turkije te ontvluchten, is vergelijkbaar met die van Davut. Het verhaal van Davut is een jonge joodse Turk die in het Engeland van na de Tweede Wereldoorlog bezig is met een promotieonderzoek naar de tegenstellingen in de Turkse volksaard. De vrijheid van meningsuiting is beperkt, en ook als student met vernieuwende ideeën loopt Davut risico. Drukwerk wordt gezien als een gevaar als het niet door wakkere geesten weerlegd zou kunnen worden, en de vrijheid van meningsuiting wordt gezien als een ondermijning van de fundamenten van de staat. De Turkse staat lijdt aan angst voor woorden.

Davuts oude literatuurdocent Âçik Ahmet, vervolgd wegens het verspreiden van gedichten van de vrijzinnige en kritische dichter Nâzim Hikmet, waarschuwt hem nog. Maar het is al te laat. Davut, gedurende de zomervakantie even terug in Turkije om bij zijn geliefde te zijn, wordt verzocht zich op het politiebureau te melden. De geheime politie heeft zijn onderzoeksopzet in beslag genomen, en is naar hem op zoek.

Âçik Ahmet raadt hem aan snel terug te gaan naar Londen tot de situatie is verbeterd, en helpt hem te vluchten. Als Davut zou blijven zou hij een balling in eigen land zijn, en tevens niet kunnen schrijven. Davut vertrekt om nooit meer terug te komen, maar schaamt zich verschrikkelijk: hij vlucht om zijn eigen huid te redden. Ook Farhi vlucht weg wegens de beperkte vrijheid van meningsuiting. Dat het verhaal van Davut, een personage van begin twintig, een van de sterkere verhalen is, heeft daar wellicht mee te maken. De tweestrijd waar Davut mee kampt – vluchten en in alle vrijheid kunnen schrijven, of blijven in zijn geboorteland, bij zijn geliefde – wordt goed neergezet. Farhi koos net als Davut voor ballingschap.

Van 1997 tot 2000 was Fahri voorzitter van het PEN’s Writers in Prison Committee, en dit jaar is hij op het Crossing Border festival om de Novib/PEN Awards bij te wonen. Deze prijs is bestemd voor schrijvers die vanwege hun werk worden vervolgd.

Mooie tegenstellingen, gekunstelde personages

De stijl van het boek wisselt, soms voelt het als een zegening als er een nieuw personage aan het woord komt. Het dagelijkse leven van Turkije komt echter altijd goed uit de verf. Ook de tegenstellingen die de samenleving beheersen beschrijft Farhi met veel overgave. Zo is er de tweestrijd tussen het occulte en het moderne leven. Een voorbeeld daarvan zijn de badhuizen. Van oudsher een plek om te bezinnen, maar in het moderne Turkije vinden veel mensen ze ouderwets en de badhuizen raken in verval. Een tegenstelling op politiek niveau is de vrijheid en tolerantie van de republiek onder Atatürk enerzijds en de beperking van censuur en antisemitisme na de oorlog anderzijds.

De uitwerking van de personages is vaak gekunsteld en soms ronduit ongeloofwaardig. Zo wordt een negenjarige jongen allerlei volwassen gedachten toegedicht over de liefde, en ook de dertienjarige Yusuf kan een veel oudere, getraumatiseerde vrouw wel erg goed begrijpen. Maar het gaat Farhi ook niet zozeer om zijn personages. Zij dienen slechts om de rijkdom van de Turkse cultuur aan te tonen. Opvallend is dat hij deze beschrijft met Europese metaforen en vergelijkingen, die soms wat vergezocht zijn en daardoor niet tot de verbeelding spreken. Een Apollinische lichtinval in een badhuis in Ankara, en stenen krukjes in datzelfde badhuis die veel weg hebben van Brancusi’s Tafel van stilte.. Stel je dat maar eens voor.

De Decamerone van Boccaccio ontstond rond 1351 en di Lampedusa schreef De Tijgerkat in 1957. Beide boeken behoren tot de hardcore Italiaanse klassiekers. Nu is het predikaat ‘klassieker’ niet per definitie een aanbeveling. Veel gedoodverfde klassiekers hebben immers het probleem dat je er niet doorheen kunt komen. Dat laatste geldt zeker niet voor deze twee Italiaanse meesterwerken. Vanaf de dag dat ze uitkwamen werden ze verslonden. Tot op de dag van vandaag aan toe, want ook voor de moderne lezer valt er veel moois te ontdekken.
Zo zijn de erotische sprookjes uit de Decamerone nog steeds vermakelijk om te lezen, of heel geschikt om voor te lezen aan je geliefde. De Tijgerkat, die in 1963 door Visconti werd verfilmd als het gelijknamige Il Gattopardo en zo een inspiratiebron vormde voor Francis Ford Coppola’s Godfather-trilogie, blijft boeien door zijn prachtige beschrijving van een Siciliaans geslacht dat in verval raakt. De sterfscène van de hoofdpersoon behoort tot de aangrijpendste in de wereldliteratuur.

Giovanni Boccaccio – De minnaar in het wijnvat en andere erotische verhalen uit de Decamerone

Tussen 1347 en 1351 werd een kwart van de Europese bevolking weggevaagd door een uitbraak van de pest. Vlak daarna schreef Giovanni Boccaccio zijn Decamerone, waarbij die traumatische gebeurtenis als uitgangspunt diende. Het boek gaat over zeven vrouwen en drie mannen die de pestepidemie ontvluchten door op een landgoed buiten Florence neer te strijken. Om de tijd aangenaam door te komen vertellen ze elkaar verhalen. De titel Decamerone is Italiaans voor ‘boek der tien dagen’, wat precies de periode is dat de jonge mensen daar schuilen. Het werk is een raamvertelling en omvat in totaal honderd verhalen. Boccaccio weet te variëren met de toon van elke verteller en dat levert een beeld op van de verschillende karakters. Ook wordt ongezouten commentaar geleverd op het Italiaanse leven. De verhalen zijn van een rauw realisme; menselijke zwakheden en hartstochten van alle lagen van de Italiaanse bevolking worden er uitgebeeld.

Uitgever Athenaeum-Polak & Van Gennep maakte voor deze heruitgave een selectie van zesentwintig erotische verhalen uit de Decamerone. Ze doen wat kluchtig aan en gaan bijna altijd over overspel. Opvallend vaak is het de vrouw die het initiatief neemt voor een buitenechtelijke escapade. De man wordt daarbij regelmatig op hilarische wijze voor de gek gehouden. Geen wonder dat het boek eeuwenlang verboden is geweest, al hielp dat verbod maar weinig. De exemplaren werden gewoon onder de toonbank verkocht. Echt erotisch in de zin van opwindend zou ik de vertellingen niet willen noemen. Ze zijn vooral grappig. De toon is prettig licht en er worden geen ordinaire schuttingwoorden gebruikt. Eigenlijk zijn het een soort sprookjes, waarbij het de overspeligen door list en bedrog altijd lukt om weg te komen met hun daad. En dat past geheel in de Italiaanse traditie om respect op te brengen voor een goede bedrieger. Heel fout, maar wel leuk.

Giuseppe Tomasi di Lampedusa – De Tijgerkat

G. Tomasi di Lampedusa

Schrijver Tomasi di Lampedusa schreef aan het eind van een leven dat grotendeels gevuld was met reizen en lezen De Tijgerkat (Il Gattopardo in het Italiaans). Zijn roman verscheen in 1958, een jaar na zijn dood. Geen enkele uitgeverij wilde het eerst uitgeven. Toen dat toch gebeurde, werd het boek een absolute bestseller. Het verhaal gaat over de grootvader van di Lampedusa, de prins van Salina. Ten tijde van de Risorgimento in 1860 , als Italië weer een eenheidsstaat wordt en Garibaldi Sicilië verovert op het Koninkrijk der Beide Siciliën, raakt het Siciliaanse adellijke geslacht van de Tijgerkat in verval. De opkomst van de rijke middenklasse gaat ten koste van de positie van de eens zo illustere adel. Gelaten observeert de prins van Salina hoe de tijden veranderen, zonder dat hij er iets tegen kan doen. Tancredi, de jonge pupil van de prins van Salina, weet zich daarentegen prima aan te passen en grijpt zijn kansen. Hij trouwt met een burgermeisje, de steenrijke burgemeestersdochter, en zal hoge posities gaan bekleden in het nieuwe bestel. De prins van Salina rest niets anders dan in eenzame overpeinzingen te verzinken en te wachten op zijn dood. Hij beseft dat hij de laatste echte Tijgerkat zal zijn.

Het sterke punt van de roman is niet zozeer het verhaal an sich, maar de evocerende schrijfstijl. In geuren en kleuren wordt het leven op Sicilië beschreven. Je kunt het verval van de eens zo grootse familie zowat proeven. De herfstachtige sfeer van de hele roman culmineert in de prachtige sterfscène van de prins van Salina. Gelukkig is het boek heel erg mooi vertaald door Anthonie Kee. De zorgvuldig geformuleerde, poëtische zinnen komen daarbij goed tot hun recht.