De grote Bodonzaal in het Boijmans is omgetoverd tot een verstilde ruimte waarin, op enige afstand van elkaar, 45 levensgrote clownsfiguren zijn geplaatst. Met gesloten ogen – ieder verzonken in eigen gedachten – zitten, hangen, liggen en staan ze als eenzame deelnemers aan een circusworkshop, waarvan het programma nog opgestart moet worden. Een vervreemdende atmosfeer, vooral voelbaar als de zaal zonder publiek is en de leegte extra benadrukt wordt door deze kleurrijke, zwijgende figuren.

Kleurexplosies

Kinderopening Ugo Rondinone. Foto: Fred Ernst.

Ugo Rondinone wil met zijn clownsbeelden een dag uit het leven van een individu beschrijven. Hij heeft ze stuk voor stuk korte namen gegeven als be, walk, cook of curse, om zo dicht mogelijk bij de menselijke realiteit te blijven. Het geheel straalt een vanzelfsprekendheid uit die de toeschouwer op een of andere manier tot bezinning moet brengen. Een mooie gedachte, ware het niet dat dit effect onbereikbaar blijft in een vrije museale opstelling met doorlopend luidruchtige publieksstromen.

Het sterke contrast tussen de uitgebeelde verstilling en de kleurexplosies van de ‘objecten’ is een element waar Rondinone patent op lijkt te hebben. Zijn werk laat, door de jaren heen, een wisselwerking van soberheid en uitbundigheid zien. De kracht van zijn beelden wordt niet door rust en regelmaat bewerkstelligd, maar juist door de enorme tegenstellingen waarmee de kunstenaar zijn publiek overrompelt.

Verweesde onderdelen

Ugo Rondinone, Vocabulary of Solitude, 2015. Foto: André van Dijk.

Die tegenstelling is ook in zijn clowns te vinden. Het kolderieke van de geheel uit vrolijkheid en beweeglijkheid bestaande figuren wordt direct weerlegd door de duistere en angstaanjagende kant die ook in deze karikatuur verzonken ligt. Daarbij is het uitbeelden van een menselijke cyclus door een verborgen en gekostumeerde maskerade geen keuze die automatisch tot meer helderheid leidt. Het effect waar Rondinone naar streeft, wordt op allerlei vlakken gedwarsboomd en gekenmerkt door een grote afstandelijkheid. Of juist daardoor geprikkeld?

De tentoonstelling wordt aangevuld met een aantal objecten aan de buitenranden van de ruimte die de opstelling proberen te ondersteunen. Clownsschoenen in een aantal kleurschakeringen, afgebrande kaarsstompen in dezelfde tinten, een aantal klokken in glas-in-lood, vensterramen zonder doorkijkmogelijkheid en een enorme hangende gloeilamp. Het zijn verweesde onderdelen in de zaal, die weinig verbinding met de personages op de vloer hebben en wat moeilijk te plaatsen zijn in de context van bezinning en verstilling. De grote, kleurrijke regenbogen, die ook deel uitmaken van de opstelling, brengen juist weer een mooie connectie tot stand met de in zichzelf gekeerde clowns.

Geruststellende deken

Ugo Rondinone, ‘breathe walk die’, 2014. Foto: Aad Hoogendoorn.

Die kleurige regenboogvormen zijn voor Rondinone een telkens opnieuw verschijnend symbool in zijn oeuvre. Ze worden gepresenteerd als mandala, een meditatieve vorm die compleetheid en tijdloosheid vertegenwoordigt en die het vermogen tot bezinning in zich lijkt te dragen. Bij de ingang van de tentoonstelling heeft de kunstenaar een grote wand bekleed met honderden regenboogtekeningen, op zijn verzoek gemaakt door kinderen uit Rotterdam en omgeving.

De regenboog komt ook terug in het sterkste beeld van deze installatie. Ironisch genoeg bevindt dit werk zich buiten het museum, op het dak van het gebouw, als een lichtgevende regenboog die vanaf grote afstand te zien is. In bonte kleuren wordt een eenvoudige mantra getoond: breathe–walk–die. ’s Nachts helder afstekend tegen de donkere lucht en neerdalend op de stad als een geruststellende deken. De intimiteit van deze uitgeschreeuwde woorden is een werkelijkheid die iedereen met zich meedraagt, een krachtige levensdroom die geen twijfel in zich heeft. Daar kan geen zwijgende clown tegenop.

De werken van Toorop die het museum bijeen heeft weten te brengen zijn indrukwekkend. Zijn werk is vertegenwoordigd in al zijn diversiteit: stijlen zoals het impressionisme en pointillisme, zijn eigen ‘Indisch’ symbolisme, art nouveau en divisionisme. Hij maakte tekeningen, schilderijen, affiches en tegeltableaus. Inhoudelijk variëren de thema’s van het weergeven van het dagelijkse leven tot mystieke en christelijke symboliek.

Jan Toorop, The New Generation, 1892, olieverf op doek.

De eerste jaren

Toorop werd in 1858 op Midden-Java geboren. Hij kreeg bij zijn geboorte Javaans, Chinees en Engels bloed mee. Hoewel hij al op elfjarige leeftijd uit Nederlands-Indië vertrok om zich in Nederland te vestigen, bleef zijn Indische achtergrond een grote rol spelen. Het was de bedoeling dat hij in Nederland zou worden opgeleid tot Oost-Indië-ambtenaar. Dat liep echter anders. Tijdens zijn studieperiode tekende hij veel. Dat waren vooral romantische droomwouden; hij had voortdurend heimwee naar de zonnige verte. Al snel ging hij dan ook naar de Rijksakademie voor Beeldende Kunst in Amsterdam. Hij studeerde daar van 1880 tot 1882 en vertrok in 1883 met behulp van een studiebeurs naar de Academie voor Schone Kunsten in Brussel.

Jan Toorop, O Grave, where is thy Victory, 1892, potlood en krijt op papier.

Van Brussel naar Nederland

In Brussel kwam hij in aanraking met verschillende kunstenaars en hun manier van werken. Ook maakte hij reizen naar Frankrijk en Engeland. In 1885 werd hij opgenomen als lid van Les XX (Les Vingt), in 1883 opgericht door Octave Maus, een Belgisch advocaat en schrijver. Onder de leden werd kunst, literatuur en muziek samengebracht. Ieder jaar werd er een tentoonstelling georganiseerd, waar ook Toorop exposeerde. Tussen 1885 en 1889 maakte hij zijn eerste impressionistische en pointillistische werken.

In 1890 besloot Toorop zich voorgoed in Nederland te vestigen; hij woonde onder andere in Katwijk aan Zee en Den Haag. In 1892 bezocht hij lezingen van Joséphin Péladan, leider van de Franse Ordre de la Rose-Croix in Amsterdam, Leiden en Den Haag. De orde was niet alleen geïnteresseerd in occultisme (leer van de magie en het spiritisme), maar ook in kunsten en esthetiek. De mystiek, die Péladan propageerde, maakte grote indruk op Toorop en inspireerde hem mede tot zijn eerste symbolistische werken, zoals The New Generation uit 1892.

Jan Toorop, The Sphinx, 1897, potlood en krijt op papier. Foto: gemeentemuseum Den Haag.

1892-1897 ‘Indisch’ symbolisme

Gedurende deze periode werd Toorop sterk beïnvloed door zijn jeugdherinneringen aan Java en Banka, met hun tropische plantengroei, wajangvoorstellingen en batik stoffen. Voorbeelden van werk waarin deze invloeden duidelijk worden zijn onder andere: O Grave, where is thy Victory? (1892) Fatalism en Songs of the Time (1893), The Three Brides (1894) en The Sphinx (1897). Juist hier gaat het in de tentoonstelling een beetje mis; er wordt niet genoeg informatie gegeven. Hoewel alle werken zijn voorzien van titels, jaartallen en een korte beschrijving van de periode waarin Toorop het werk maakte, ontbreekt de betekenis van de symbolen. Die symbolen zijn essentieel om het werk te kunnen begrijpen. In The Three Brides staat de Madonna-lelie voor maagdelijkheid, de chrysant voor vruchtbaarheid en de schedels voor verdorvenheid. Maar wie dringt zover door tot deze symboliek als je een dergelijk werk voor het eerst ziet?

In 1905 bekeerde Toorop zich tot het rooms-katholicisme, waarna hij veel religieus werk maakte. Hij stierf in 1928, op 69-jarige leeftijd in Den Haag.