In de schaduw van de oudheid
Toen de erfgenamen van Mohammed hun stormachtige verovering van Azië, Noord-Afrika en Europa begonnen, leek in de ogen van veel christenen en joden het einde der tijden aangebroken. In Het vierde beest (In the Shadow of the Sword) verklaart de Britse geschiedschrijver Tom Holland de opkomst van de islam als het einde van de klassieke oudheid.
De titel van de Nederlandse vertaling komt voort uit de openbaring van Daniël. Volgens hem duidt vierde beest ‘op een vierde koninkrijk dat op aarde zal komen, anders dan alle andere koninkrijken, en dat de hele aarde zal verslinden’. Na de vernietiging van ook dit vierde beest zou de tijd eindelijk rijp zijn voor het volk van God. Dat het eclatante succes van de moslims in de zevende en achtste eeuw gezien werd als de komst van dit vierde rijk behoeft eigenlijk geen uitleg.
Het Boek en het zwaard
Tom Holland benadrukt echter dat ‘het vierde rijk’ al een aantal keren eerder leek te zijn aangebroken. De opkomst van de islam was in zijn optiek dan ook niet nieuw, maar het resultaat van een politiek en militair chaotische en toch cultureel bloeiende late oudheid. Mohammeds veroverigen volgden op de eeuwenlange twisten tussen de Byzantijnen en de Perzen. In cultureel opzicht is duidelijk dat de leer van de islam veel overeenkomsten kent met die van de andere volken van ‘het Boek’. Een dergelijke interpretatie van de beginperiode van de islam kan alleen voor de meest verstokte fundamentalist echt verassend zijn, maar Tom Holland doet desalniettemin net alsof hij zowel de geschiedenis van de late oudheid als de geschiedenis van de islam op zijn kop zet.
De keus van vertaalster Boukje Verheij om af te wijken van de originele titel In the Shadow of the Sword is symptomatisch voor de ongelukkige kwaliteit van haar vertaling, die ontsierd wordt door talloze fouten (‘prettig vernederende vredesvoorwaarden’?!) en een onvermogen om Hollands gevoel voor ironie over te brengen. De droom van Daniël keert weliswaar vaak genoeg terug in de tekst om Het vierde beest als titel te rechtvaardigen, maar In de schaduw van het zwaard dekt de lading van Hollands these veel beter. Keer op keer legt hij namelijk uit dat het monotheïsme, of het nu in de vorm van het christendom, het jodendom of de islam was, met het zwaard bevochten is en in het kielzog van veroveraars over de wereld werd verspreid. Waar de strijders nooit de tand des tijds konden doorstaan bleef het door hen meegebrachte geloof een blijvende factor.
Oorlog en geloof
Die wisselwerking van oorlogvoering en geloofsverbreiding is het meest interessante aspect van Hollands project. Het is dan ook jammer dat Hollands eruditie niet vergezeld wordt van wat meer kritisch inzicht. Holland wil een nuchtere, seculiere geschiedenis van de religies schrijven, maar iedere keer dat er bloed en wellust aan te pas moet komen, wordt de romancier in hem wakker. Bronnen worden over-geïnterpreteerd, genegeerd en soms verzonnen om de geschiedenis nog bloediger te maken dan ze toch al is.
Daarnaast heeft Holland de nogal sceptische neiging om alles terug te brengen tot naakte machtswellust. Deze strategie zorgt ervoor dat hij alles wat niet in zijn straatje past af kan doen als propaganda. En dat levert helaas niet meer inzicht in de opkomst en het succes van de islam.
Het vierde beest speelt in op een actueel debat. Maar hoewel Tom Holland waarschijnlijk een groot publiek zal weten te bereiken, slaagt hij er niet in om een zinnige bijdrage te leveren. De massa zal smullen van al het wapengekletter, maar al snel vermoeid raken door de gortdroge toon van de vertaling. Als een poging tot serieuze geschiedschrijving is Het vierde beest toch echt mislukt.
