Martin Schouten (1938) heeft in de afgelopen dertig jaar een uitgebreid en veelzijdig oeuvre opgebouwd. Zijn voorlaatste roman, Zelfportret als neger (2006), is daar een goed voorbeeld van. Het boek droeg weliswaar het predicaat roman, maar hield het midden tussen een (autobiografisch) reisverslag en een betoog over jazz. Samen met een flinke aversie tegen ‘politiek correcte gedachtepolitiek’ leverde dat een gevarieerd maar tevens ongemakkelijk geheel op. In Het meisje met het hoofddoekje is het niet anders, zowel in vorm als inhoud.

Intertekstualiteit

Het meisje met het hoofddoekje begint met een reisverslag dat qua stijl en inhoud een eerbetoon is aan de Duitse schrijver W.G. Sebald. Sebalds werk De ringen van Saturnus (1995), een pelgrimage door het Engelse Suffolk, vormt het uitgangspunt voor een reis langs de Engelse kust. Dit deel staat binnen de roman op zichzelf en dient hoofdzakelijk om de hoofdpersoon te introduceren. Deze Ron is losjes op de schrijver zelf gebaseerd, waardoor het verhaal een licht autobiografisch karakter krijgt. Als Schouten veel later aan de Franse filosoof en literatuurvernieuwer Denis Diderot refereert, wordt duidelijk dat hij ook hier de grenzen van de traditionele roman opzoekt en doorkruist. Zowel Diderot als Sebald speelden immers een geraffineerd spel met literaire conventies.

Terug in Nederland blijft Ron een centrale rol spelen in de verschillende verhaallijnen die worden uitgezet. Het verbindende element in de levens van de opgevoerde personen is religie. Zo is er Ron zelf: streng gereformeerd opgevoed en op jonge leeftijd uit het gezin gezet na een breuk met het geloof. Zijn goede vriend en sparringpartner is Jacques, een homoseksuele en atheïstische joodse boekhandelaar. Met Shahara, een islamitisch meisje uit de buurtwinkel, zijn de drie voornaamste religies vertegenwoordigd. Dat haar gezinssituatie is gemodelleerd naar die van Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh, voorspelt niet veel goeds.

Duister

De problematische omgang van de hoofdpersonen met hun religieuze achtergrond brengt enige spanning in het verhaal, maar is niet de kracht die de lezer voortstuwt. Schouten probeert de lezer mee te nemen in een zoektocht naar verklaringen. De vraag waarom mensen geloven, staat hierbij centraal. Het antwoord is veelal negatief en dat levert een vrij duister verhaal op. Om een eenzijdige benadering van het thema te voorkomen, kiest de schrijver voor verschillende invalshoeken, wat leidt tot verrassende passages. Toch schiet Schouten af en toe uit de bocht, waarbij de toonzetting uiterst cynisch en vijandig wordt. Zo zet hij de Koran tegenover de Bijbel weg als een uiterst saai en potentieel gevaarlijk boek. Een conclusie die met enkele willekeurige citaten uit de Koran wordt gestaafd.

Toch gaat het te ver om Het meisje met het hoofddoekje af te doen als een simpel antireligieus statement, een spreekwoordelijke schop tegen de politiek correcte schenen. Schouten speelt een spel met literaire conventies en dat maakt zijn roman verrassend. Pogingen om tot de kern van religieus fanatisme door te dringen, leveren mooie stukken op. Zo wordt het gebed ontleed als een louterend gesprek met jezelf tegenover een denkbeeldige gesprekspartner, en ook hoofdpersoon Ron gaat bij zichzelf te rade. Dat maakt duidelijk dat religie onlosmakelijk met de mens verbonden is. Zij kan niet overbodig verklaard worden.

Een interessant en eigentijds boek dus, met een literaire knipoog. De poging om de romanvorm in te zetten om nieuw licht te werpen op een veelbesproken thema, heeft echter ook een keerzijde. De druk op de personages loopt door de alomtegenwoordigheid van de religieuze thematiek hoog op. Hun handelingen staan in het teken van religie en daardoor boeten de personages aan geloofwaardigheid in. Met name een aantal dialogen staat zo ver van de personages af, dat zij als een lege en gebruikte huls achterblijven. De verhaalvorm wordt daarmee slachtoffer van de inhoud en dat komt de leesbaarheid niet ten goede.

Culinaire mishandeling is een rode draad in Rusland voor gevorderden, het eerste boek van Jelle Brandt Corstius, die inderdaad de zoon en broer is van respectievelijk Hugo en Aaf. Een ander terugkerend thema in dit boek is overmatig alcoholgebruik; het laatste hoofdstuk wordt hier zelfs volledig aan gewijd. Brandt Corstius, die sinds een aantal jaar als freelance-correspondent in Rusland werkt voor o.a. Trouw en RTL-Nieuws, maakte talloze reizen door dit grootste land ter wereld en omringende landen als Kazachstan, Mongolië en Armenië. In deze bundel doet hij hier gedetailleerd verslag van. De reizen verlopen nooit zoals verwacht, maar leveren wel een reeks hilarische verhalen op, die Brandt Corstius volop aanleiding geven om zich onder te dompelen in zowel zijn liefde voor het land als zijn liefde voor het absurde.

Nenets

Zo gaat hij in Altai, het berggebied tussen Rusland en Mongolië, op zoek naar neergestort ruimteafval, wat de geboorte van gele kinderen zou veroorzaken. In een plaatsje met de sciencefiction-achtige naam Korgon ontmoet hij een gelige man waarbij een Russische zuurstoftank precies op de mesthoop van zijn erf is gevallen. ‘Ik glipte binnen in het nabij gelegen poephuisje, bedenkend wat een gruwelijke dood het zou zijn als er nu een stuk raket op het toilet zou neerkomen’, noteert Brandt Corstius. Bij een museum dat hij wil bezoeken zit er wel een meisje achter kassa, maar blijkt het museum gesloten: ‘Zie je dat dan niet?’, roept ze verontwaardigd, wijzend naar een bordje. En een uitvoerig beschreven zoektocht naar bubbeltjeswater, dat het hoofdbestanddeel van een shashlikmarinade moet vormen, wordt abrupt gestaakt wanneer blijkt dat het bubbeltjeswater vervangen kan worden door mayonaise, wat gelukkig ruimschoots voor handen is.

Buitengewoon grappig is ook het hoofdstuk over een kampeerpartij bij de Nenets, een Eskimostam in het uiterste noorden van Rusland. Een jongen, die zich voorstelt als ‘Taliban’, brengt Brandt Corstius naar een obscure Rus. De Rus is bereid om hem voor duizend euro met een rendierbrigade naar de plaats van bestemming te brengen, en na twee weken weer op te halen ‘bij een rivier’. Een precieze plaats en tijd kan hij niet geven. ‘Heb je een satelliettelefoon?’, vraagt de man. ‘Nee? Nou, dan komt het vast allemaal goed.’ Wat volgt is een twee weken durende bijna-doodervaring, met tochten op een soort tank die steeds in de modder vastloopt en voortdurend dronken Nenets die alleen door hun kinderen in het gareel worden gehouden, dit alles begeleid door een nutteloze achttienjarige gids die het steeds heeft over de nieuwste merken sneeuwscooters, Rammstein en pick-uplines in verschillende talen zoals ‘Voulez-vous coucher avec moi?’.

Anekdotisch

Rusland voor gevorderden vormt een uiterst vermakelijke aaneenrijging van anekdotes. Niemand zal dit boek zonder grijns kunnen wegleggen, maar dit neemt niet weg dat de thematiek wat vrijblijvend is. Politieke vraagstukken komen hooguit zijdelings aan de orde, terwijl de terugkeer van Rusland op het politieke wereldtoneel een van de opmerkelijkste ontwikkelingen van de afgelopen jaren is. Het afsluiten van gasleidingen, het woekerende nepotisme, de afwezigheid van een kritische pers of oppositie; al deze onderwerpen blijven onbesproken.

In zijn inleiding verdedigt Brandt Corstius zijn keuze voor een lichtvoetige benadering met de opmerking dat er al boeken zijn volgeschreven over het Rusland dat onder Poetin terugkeert naar de Sovjet Unie, ‘maar niemand schrijft over de man die wekelijks op het Kremlin komt om de hond van Poetin ‘om te laten gaan met stress’.’ Rusland zelf is anekdotisch, lijkt zijn stelling te zijn, en het kenmerkende van Rusland is juist dat je van de ene in de andere absurde situatie vervalt, dat iedereen dat heel gewoon lijkt te vinden en het zaak is daar op een creatieve manier mee om te gaan. Niets is vanzelfsprekend in Rusland; typerend voor de Rus is dan ook het improviseren. Dit is een origineel uitgangspunt, maar toch is het jammer dat juist zo’n originele en scherpe geest als Brandt Corstius zich van een meer fundamentele politieke analyse van het hedendaagse Rusland onthoudt.  

Vernieuwend is het boek dan ook allerminst. De taal die IJlander gebruikt is alledaags, ongekunsteld en weinig verrassend. IJlander doet niet aan mooischrijverij, maar misschien hoeft dat ook niet in een roman als deze; het gaat immers om het verhaal. En dat verhaal, opgebouwd rond twee hoofdpersonen, is ontzettend spannend.

Verfbommetjes

De twee personages, die elk een deel van het verhaal voor hun rekening nemen, staan lijnrecht tegenover elkaar. Hun werelden verschillen als dag en nacht en uiteindelijk botsen deze werelden dan ook keihard. Aan de ene kant staat de dertigjarige staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat Annet de Goede, die met haar plannen om een onrendabel deel van de polder terug te geven aan de zee, de toorn van actiegroep Bloedend Hart op zich laadt. In haar leven draait alles om politiek gewin. Tegenover haar staat de simpele rattenvanger Bennie, die door de plannen zijn beroep niet meer zal kunnen uitoefenen, en de plek waar hij zijn hele leven heeft gewoond zal moeten verlaten. Via Ted, een kennis, raakt hij tegen wil en dank bij Bloedend Hart betrokken.

De bedreigingen van de actiegroep beginnen redelijk onschuldig met verfbommetjes en dreigtelefoontjes, maar als Annet de Goede van geen wijken weet, neemt de actiegroep steeds hardere maatregelen. Het zelfverzekerde en harde masker dat ze zo zorgvuldig heeft opgebouwd, brokkelt steeds verder af, zeker als ook haar familie betrokken raakt. Ze wordt steeds verder in het nauw gedreven en lijkt alleen nog maar toe te kunnen geven aan de eisen van de actievoerders.

Rita Verdonk

Actuele thema’s heeft IJlander in dit boek allesbehalve geschuwd. De inspiratie voor het personage Annet de Goede lijkt hij te hebben gevonden in Rita Verdonk. Ook lijkt de Deltapartij waarvan Annet lijsttrekker is, verdacht veel op Verdonks beweging Trots op Nederland. De Deltapartij is net als TON een nieuw soort politieke beweging, die de burger voorop stelt en niet bang is voor harde woorden. IJlander is genadeloos in zijn beschrijving van het politieke gekonkel en de grote invloed van spindoctors, voor wie alles draait om pr en imago.

Een ander hedendaags thema dat uitvoerig aan bod komt, is de milieuproblematiek: de opwarming van de aarde en de stijgende zeespiegel die in Nederland voor grote problemen zouden kunnen zorgen. De actuele thema’s van Geen zee maar water geven een interessante kijk op onze samenleving, maar de vraag rijst wel of deze problematiek lezers over twintig of vijftig jaar nog steeds boeit.

Innerlijke strijd

Gelukkig heeft de roman naast de actuele vraagstukken ook nog iets te bieden op een ander, dieper niveau. De bedreigingen stellen Annet de Goede voor de vraag of ze kiest voor haar politieke overtuigingen of voor haar familie. De innerlijke strijd die ze daardoor ervaart, laat haar ook anders kijken naar het politieke, oppervlakkige wereldje waarin ze zich bevindt. Deze strijd beschrijft IJlander helder en invoelend.

Ook de belevingswereld van Bennie is met verve neergezet; de treurigheid druipt ervan af, waardoor je wel medelijden met hem moet hebben. De vraag wie nu de dader is en wie het slachtoffer, is opeens niet meer zo zwart-wit. Mede door deze diepere laag is IJlander erin geslaagd om een boek af te leveren dat met kop en schouders boven het niveau van een gewone thriller uitsteekt.