In De taal van anderen staat het leven van Jessica centraal, vanaf haar vroege jeugd totdat ze halverwege de vijftig is. Haar moeder Connie heeft al vroeg in de gaten dat Jessica anders is dan haar zusje. Hoe hard zij ook haar best doet om van Jessica een ‘normaal’ meisje te maken, het blijft een bijzonder kind: ze maakt weinig oogcontact, houdt niet van spelen met andere kinderen en trekt zich liefst terug op haar kamertje.

Verbouwing

Morrall beschrijft drie periodes uit Jessica’s leven: haar jeugd, die ze doorbrengt in een oud landhuis met haar ouders en zusje, haar studententijd aan het conservatorium waar ze haar man Andrew ontmoet, en haar leven als volwassen vrouw en moeder. Het landhuis Audlands, waar Jessica opgroeit, loopt als rode draad door het verhaal en is een metafoor voor autisme: grip proberen te krijgen op het leven en daar telkens ook weer in falen.

Wanneer moeder Connie inziet dat haar dochter niet is zoals ze graag wil dat ze is, stort ze zich vol overgave op de verbouwing van het huis. Telkens wanneer er iets af is, stort in een andere kamer weer iets in. Ze verliest steeds meer de controle over haar dochter, haar huis en haar leven.

Gebakken peren

De taal van anderen is een knap geschreven psychologische roman. De gedachtewereld van de hoofdpersoon is zo beschreven dat je haar gaat begrijpen, met haar meeleeft en met haar te doen hebt. Morrall slaagt erin op een subtiele manier uit de doeken te doen hoe het is om te leven met een autistische stoornis: alsof je een spel speelt waarvan je de regels niet kent.

Daarnaast zijn ook de karakters van de moeder en de zoon van Jessica goed uitgewerkt. De worsteling, het onbegrip en de frustratie van een moeder die geen contact met haar kind krijgt, worden inzichtelijk. Op een avond brengt Connie Jessica naar bed:

‘Welterusten, neus in het kussen, neus in de veren, morgen eten we gebakken peren,’ zei ze tegen Jessica.
Jessica keek haar verbaasd aan. ‘Gebakken peren? Echt? Is dat dan lekker?’
‘Nee, het is gewoon een versje. Een grapje. Ga maar gauw slapen.’
Jessica ging liggen en draaide zich om, met haar rug naar haar toe en zuchtte diep. ‘Ik vind het niet grappig.’

Mededogen

Waar moeder Connie steeds meer van haar dochter verwijderd raakt, slaagt Jessica beter in de opvoeding van haar zoon Joel. Dit komt, blijkt later, doordat Joel en Jessica dezelfde stoornis hebben en ze hem dus beter begrijpt. Zoals Jessica in de wirwar van het leven toch vat erop krijgt en troost vindt in pianospelen, vindt Joel zijn schuilplek in de wereld van de computers. Hij ontwikkelt zich tot een succesvol programmeur.

Het taalgebruik van Morrall is prettig, ze beschrijft met een zekere afstand, subtiliteit en mededogen haar personages. De manier waarop ze dit doet zorgt voor een beklemmende en onheilspellende sfeer. Alsof je als lezer de trappen in het landhuis beklimt terwijl je weet en voelt dat bij elke stap die je zet, de trap kan instorten. Behalve een mooi geschreven boek, is De taal van anderen ook een aanrader voor iedereen die meer wil begrijpen van autisme.

 

Leven & Lot is in veel opzichten een traditioneel Russische roman: zeer omvangrijk, breed opgezet en bevolkt met enkele honderden personages, waarvan de belangrijkste door familiebanden met elkaar zijn verbonden. De verhaallijnen worden in afwisselende hoofdstukken met elkaar verweven. Zo zijn er veelvuldig terugkerende scènes bij een Russisch tankkorps aan het front, in een werkkamp in de Sovjet-Unie of in een natuurkundig laboratorium. Maar Grossman beschrijft ook het leven in een Duits concentratiekamp en een belegerd Duits regiment.

Een centrale rol is er voor de in het dagelijks leven nogal onhandige kernfysicus Viktor Strum. Hij boekt een grote doorbraak in zijn onderzoek, maar komt in de problemen als blijkt dat zijn bevindingen niet stroken met de opvattingen van Lenin. De joodse Strum wordt bovendien geconfronteerd met groeiend antisemitisme binnen de Russische overheid. Een dreigende arrestatie gaat niet door als Stalin persoonlijk belangstelling toont voor zijn onderzoek. De collega’s die Strum eerst verketterden, hemelen hem nu op. Hij wordt heen en weer geslagen tussen loyaliteit en afkeer ten aanzien van de Sovjetautoriteiten, die zuivere wetenschap ondergeschikt maken aan de partijlijn. Als hem wordt gevraagd een brief te ondertekenen waarin de doodstraf wordt geëist voor een aantal artsen, die de schrijver Maxim Gorki vermoord zouden hebben, komt hij in grote gewetensnood. Iedereen weet dat de beschuldiging vals is. Hij tekent wel, maar heeft vervolgens grote wroeging. Grossman heeft zelf een vergelijkbare brief ondertekend. 

Zinloze goedheid
Leven & Lot is het meest indringend wanneer het verhaalt over gewone mensen – soldaten, arbeiders, bejaarden – overgeleverd aan immense krachten. Haarscherp tekent Grossman de vertwijfeling van hen die nog steeds geloven in de idealen van het communisme, maar slachtoffer worden van ideologisch geïnspireerde terreur. Ronduit aangrijpend is de beschrijving van een aantal Joden onderweg naar een vernietigingskamp. Hij volgt hen tot ze hun dood vinden in de gaskamer.

Grossman lijkt alle ideologie achter zich gelaten te hebben en alleen nog hoop te putten uit de individuele goedheid van gewone mensen. Alleen daardoor wordt de beschaving overeind gehouden. ‘Zinloze goedheid’ noemt hij dat. Het lijkt het enige waar hij nog in gelooft. Hij laat het de heilige dwaas Ikonnikov als volgt formuleren:

Het goede schuilt niet in de natuur, niet in de preken van geloofsleiders en profeten, niet in doctrines van grote sociologen en volksleiders, niet in de ethica van filosofen…
Toch dragen gewone mensen liefde in hun hart voor alles wat leeft. 

Loyaal en integer
Grossman doorleefde als burger en journalist aan het front de gehele Stalinperiode van zijn land. In Leven & Lot toont hij een zeldzame combinatie van loyaliteit aan de autoriteiten en mededogen met de Sovjetburgers. Ondanks de grotere intellectuele vrijheid na de dood van Stalin, werd het manuscript al voor publicatie in beslag genomen. Die ervaring knakte Grossman zowel persoonlijk en als schrijver. Pas na zijn dood kwam het tot publicatie. Nu is er een uitstekende vertaling van Froukje Slofstra van deze mijlpaal in de Russische literatuur.

Na het grote succes van de film Brokeback Mountain, een verhaal uit haar eerste bundel De Gouverneurs van Wyoming, gaat Proulx over tot de orde van de dag en beweegt zich als een archeoloog door de geschiedenis van Wyoming. Gravend in die harde bodem beschrijft ze de oude jachtrituelen van de oorspronkelijke bewoners, de gevaarlijke ondernemingen van de eerste kolonisten, de poging tot overleven van de boeren tijdens de crisisjaren en het miserabele bestaan van de landbouwers in onze tijd.

Men denkt wel eens dat de pioniers die het land in kwamen een lap grond kregen, een zwaar leven leidden, een stel kleine schooiertjes opvoedden en zo een ranchdynastie stichtten. Sommige deden dat ook. Maar verreweg de meesten leefden kort en werden snel vergeten.

Bloedstolling

~

De brute behandeling van de gevangen dieren stuit hem zo tegen de borst, dat hij het na een enkele keer voor gezien houdt en elders in de kolenmijnen gaat werken. De ondergrondse duisternis staat hem echter nog meer tegen en hij kiest al gauw weer voor de vrije buitenwereld en de paardenjacht. Bij de eerste nieuwe actie komt hij ongelukkig ten val en terwijl hij met slechts een gebroken been naar een ziekenhuis wordt gebracht, kost een bloedstolsel hem het leven en is hij het volgende moment overleden. Einde verhaal.

Moedeloos
De bijna onverschillige opsomming van de ellende die een mens ten deel kan vallen, is kenmerkend voor de verhalen van Annie Proulx. Er is geen greintje hoop voor de ploeteraars en de personages ondergaan hun lot gelaten. Toch krijgt de lezer telkens even een kleine glimp van warmte of mededogen te zien: de liefde van Hi voor de wilde paarden en de vrije natuur, de blijdschap om de verzorging van een kind of de bescheiden genegenheid in een onvolkomen liefdesverhouding. Al die ruwe en ongemakkelijke verhalen dragen iets intiems, iets koesterends in zich, waardoor de verwachting op een goede afloop alleen maar groter wordt.

Maar dan slaat Proulx opeens weer toe en laat het ongeluk, de brute pech en de fatale tegenslag de boventoon voeren. De terloopsheid maakt dat het leed extra hard aankomt. Proulx beschrijft geen grote drama’s, ze verkleint de ellende tot onbelangrijke bijzaken. Het ongeluk is iets wat deze mensen als vanzelf overkomt en ze hebben er maar mee om te leren gaan. De prachtige verhalen eindigen allemaal in deceptie en de lezer blijft wat aangeslagen en moedeloos achter.

Duivelse boodschapper
Twee verhalen worden vanuit het perspectief van de duivel geschreven. Tussen al het andere cowboyproza is het Satan in eigen persoon die vanuit zijn hel invloed wil blijven uitoefenen op deze door God verlaten plek. Hij maakt hier de dienst uit en is verantwoordelijk voor al het ongeluk, wil Proulx maar zeggen. Zelf is ze slechts de boodschapper, met een stevige pen en een grote fantasie. Toch is het na drie boeken over Wyoming eens tijd om in een andere bodem naar nieuwe bronnen te gaan graven.