Het idee voor Kleine herinneringen ontstond al toen Saramago werkte aan Memoriaal van het klooster en had als oorspronkelijke titel Boek der verzoekingen. Hij wilde daarin de verleidingen waaraan de mens onderhevig is en de verwarring die wordt veroorzaakt bij het weerstaan daarvan illustreren. Inspiratiebron voor het boek was de door lusten verblinde Heilige Antonius, zoals geschilderd door Jeroen Bosch in zijn Verzoeking, waarin Antonius wordt blootgesteld aan alle verleidingen die de natuur rijk is. Al gauw vond de schrijver echter dat zijn literaire gaven “ver onder de grootsheid van het project bleven”, waarop hij de titel veranderde in Kleine herinneringen; gewoon een bewaarplaats voor herinneringen, waarin hij het beoogde thema zou huisvesten. Want de gelijkenissen tussen de heilige Antonius en Saramago zijn snel gevonden, vindt hij zelf. Ook hij moest als kind monsters, schrikbeelden en verleidingen weerstaan en niet altijd met succes. Daar wordt hij dan ook meer dan eens voor gestraft. En welk kind niet?

Ironie
In deze korte uitleg over het ontstaan van de titel, raakt Saramago een centraal thema uit zijn werk aan: de mens is een dier onder de dieren dat soms verheven denkt te zijn boven de rest van de dieren, maar gemakkelijk ontspoort, hetgeen immoreel handelen tot gevolg heeft. In zijn Cadernos de Lanzarote verwoordt hij dat als volgt: “Thans zie ik mij geplaatst voor twee mogelijkheden: de rede doet in de mens niets anders dan slapen en monsters vervaardigen, of de mens, ontegenzeglijk een dier onder de dieren, is, ook dat ontegenzeglijk, het meest irrationeelste dier van allemaal. Ik neig steeds meer tot de tweede stelling.” Deze opvatting is één van de grondvesten van de ironie, waar veel van zijn romans van doorspekt zijn; ironie die een handelskenmerk is geworden en zelfs geroemd werd door de Academie voor de Nobelprijs, die hij in 1998 in ontvangst mocht nemen. Toch is het een opluchting dat die ironie in dit boek grotendeels uitblijft.

Omdat een groot deel van wat de personages in zijn romans meemaken is geput uit de eerste vijftien jaren van zijn leven, zoals in dit boek beschreven, zullen trouwe Saramago-lezers veel scènes herkennen. Zo komen zijn tochten door Lissabon en ook het uitwisselen van de krant uit geldgebrek bijvoorbeeld terug in Het jaar van de dood van Ricardo Reis, en was een vroegere vriend van de schrijver een eenzame pottenbakker, zoals in Het schijnbestaan. Verreweg de meeste herinneringen zijn terug te vinden in Alle namen. Het hele idee voor dat boek ontstond bij de chaos die hij in het archief aantrof terwijl hij op zoek was naar gegevens van zijn overleden broer. Ook zijn eigen naam heeft hij trouwens te danken aan eenzelfde wanorde. Doordat de ambtenaar van de burgerlijke stand een glaasje te veel op had, noteerde deze niet alleen zijn werkelijke achternaam ‘De Sousa’, maar ook de bijnaam van Saramago’s vader.

De kunst van taal
In Kleine herinneringen is Saramago erin geslaagd zijn herinneringen op ontroerende maar ook grappige wijze op papier te zetten. Zo beschrijft hij bijvoorbeeld de relatie tussen de buurvrouw en zijn vader: “(…) want mijn moeder vermoedde, of wist het zeker, dat er zich bepaalde, in het licht van ieder waardeoordeel, zelfs van de meest tolerante, overdreven intimiteiten tussen mijn vader en haar hadden voorgedaan.” De pogingen met zijn eerste vriendinnetje: “Ik ben een paar keer bij haar thuis geweest(…), schuchter en verlegen, zoals ik was, maar tegelijk vastbesloten om er alles, of zoveel mogelijk, uit te halen. Het werd niets.” En zijn eigen foto’s: “Broekzakken zijn de redding van de schuchteren”. In die herinneringen komen Saramago’s Grote Thema´s wel degelijk aan de orde, zoals hij in eerste instantie ook bedoeld had, maar subtiel en op de achtergrond. Vandaar dat Kleine herinneringen wat luchtiger dan zijn eerdere werk is, maar zeker niet van mindere kwaliteit. Pagina na pagina verbaast de Portugese auteur ons met zijn afgewogen, creatief en vernuftig taalgebruik, waarmee hij wederom bewijst een ware taalkunstenaar te zijn. Maar echt nieuws is dat niet.

De Ierse Donoghue, samen met auteurs als Jeanette Winterson, Ali Smith en Sarah Waters een pleitbezorger van lesbian fiction, heeft tien jaar aan de bundel met korte verhalen gewerkt. Telkens als ze op een bizar stukje geschiedenis botste, schreef ze er een verhaal over: fictie met een kern van waarheid. Haar bronnen variëren van procesverslagen tot schilderijen. Het verhaal waar de bundel haar titel aan ontleent, vertelt het verhaal van Mary Toft, een dame die in 1726 artsen en leken ervan wist te overtuigen dat ze konijnen baarde in plaats van kinderen. Op zichzelf al een interessant gegeven, maar door Donoghues ingenieus opgebouwde verhaal, geschreven vanuit het perspectief van Mary zelf, krijgen we een kijkje in de gedachten van de vermeende zwendelaarster. Was Mary echt op rijkdom uit? Of was ze een onschuldig slachtoffer van een op sensatie beluste arts? Donoghue geeft in feite niet meer dan een mogelijk scenario en stelt de lezer aan het einde van ieder verhaal door middel van een korte opsomming op de hoogte van haar historische bronnenmateriaal: een gravure, medische verklaringen, getuigenverklaringen, pamfletten en gedichten – bronnen die elkaar overigens op hun beurt allemaal weer tegenspreken.

Emancipatie

~

Niet alleen onderdrukking en emancipatie van vrouwen, maar ook van slaven (‘Dido’) en dieren (‘De vos op het spoor’), spelen een grote rol in Donoghues werk. Gelukkig lijdt de kwaliteit van haar proza nergens onder haar geëngageerde thematiek; het verhaal zelf komt altijd op de eerste plaats. Waar het deze bijzondere bundel wel aan ontbreekt is afwisseling. De eerste verhalen zijn verrassend door het perspectief van de hoofdpersoon dat de lezer als het ware telkens weer het volgende verhaal in trekt, maar deze truc raakt uitgewerkt. In de eerste alinea ‘Nachtbeeld’ is de volgende zin te lezen: “Ik geloof niet dat ik ooit eerder in mijn leven alleen ben geweest, en ik ben negen jaar oud.” Schrijven vanuit het perspectief van een kind is bijzonder lastig, en Donoghue gebruikt hier formuleringen die een kind van negen met geen mogelijkheid in de mond zou nemen. Wat te denken van: “Ik probeer te bedenken hoe elke vogel aanvoelt op grond van zijn zang. De slaande merel zou aanvoelen als de bolle kant van de lepel, maar de houtduif moet zo zacht zijn als de buik van een konijn.” Het slotverhaal, ‘Op zoek naar Petronilla’, maakt gelukkig veel goed. Plots zijn we in het heden aanbeland in Dublin, en het verhaal neemt in de laatste bladzijden zo’n verrassende wending dat ik het uiteindelijk toch jammer vind dat ik De vrouw die konijnen baarde uit heb, hongerig naar meer curieuze feiten en onvoorstelbare verhalen. Tijd voor een stadswandeling.

Meer dan 50 jaar later stellen Ben Sombogaart en Marieke van der Pol zich voor de taak om deze historische gebeurtenis te verfilmen. Het verhaal zal zich concentreren op drie van de 26 aanstaande bruidjes die zich op deze vlucht bevonden en die zich vervoegden bij hun verloofden in Nieuw-Zeeland. Vanwege deze bijzondere lading werd deze reis dan ook al snel de ‘Bride Flight’ genoemd. Een gelijknamige film die het verhaal vertelt van de meevliegende Majorie, Ada, Esther en Frank was het doel van Sombogaart en Van der Pol. Marieke van der Pol, verantwoordelijk voor het script van de film, heeft het geheel met Bruidsvlucht alvast in een boekvorm gegoten.

Het Verhaal

Drie jonge vrouwen (Ada, Majorie en Esther) nemen deel aan de luchtrace van Londen naar Christchurch in een vliegtuig vol meiden zoals zij: bruiden op weg naar een nieuwe toekomst bij hun aanstaande echtgenoten in Nieuw-Zeeland. Tijdens deze vlucht ontmoeten ze Frank, die alleen reist en waar in Christchurch niemand op wacht. Deze ontmoeting met Frank zal een dramatische invloed op hun aller leven hebben.

We maken als lezer kennis met de dames op het moment dat hen het nieuws van het overlijden van Frank ter oren komt. Vijftig jaar na hun eerste ontmoeting op de Bruidsvlucht zien ze elkaar weer op de begrafenis van de man wiens leven hen zo verregaand heeft beïnvloed. De drie vrouwen gaan ieder vanuit hun eigen woonplaats op pad naar de begrafenis van Frank en ondertussen maken wij middels flashbacks kennis met deze drie bijzondere dames.

Debuut

Marieke van der Pol heeft met Bruidsvlucht een krachtig debuut neergezet. De karakters van de drie vrouwen worden door haar langzaam maar zeker vormgegeven door de belevenissen te schetsen die meer dan vijftig jaar geleden hebben aangezet tot de deelname van de vrouwen aan de race tot aan de dood van Frank. Gedurende het verhaal wordt steeds duidelijker welke bijzondere band deze vrouwen bindt. De overleden Frank speelde hierin een grote rol, maar het zijn de afzonderlijke verhalen van de vrouwen die je meeslepen. Frank vormt daarbij de rode draad door hun verhalen heen. Zijn karakter wordt dan ook het minst uitgediept. Hij dient meer als een kapstok voor de afzonderlijke verhalen van de vrouwen.

De vrouwen torsen een gezamenlijk verleden met zich mee dat jarenlang geheim is gebleven en door de dood van Frank weer pijnlijk naar boven komt. Maar dat verleden is misschien vooral pijnlijk vanwege de gemiste kansen, de verzwegen gevoelens, de onuitgevoerde daden, dan dat het gebeurde zelf pijnlijk is. De levens van Ada, Majorie en Esther zijn doorspekt met angst: een angst voor het verleden, angst voor de Heer, angst voor de maatschappelijke toorn. Van der Pol weet dit goed weer te geven. Er hangt de hele tijd een bedrukkende sfeer over het verhaal.

Op een bleke voorjaarsdag in 1953 schonk Ada van Holland in een opwelling van medelijden haar maagdelijkheid aan een streng gereformeerde boerenzoon, die haar dat achteraf bijzonder kwalijk nam, vooral toen weken later haar periode op zich liet wachten.

Maar ook blijft er voortdurend een sprankje hoop aan de horizon gloren. Ondanks alle door angst ingegeven ellende blijven de personages geloven in de toekomst en in zichzelf. En dat geeft een goed gevoel. Over Bruidsvlucht kan men eigenlijk gewoon heel kort zijn door de woorden te gebruiken die onherroepelijk in je opkomen bij het dichtslaan van deze roman na het lezen van de laatste pagina: “Een goed boek!”