Het middel is uiterst intrigerend: Tambouli lijdt namelijk aan een mysterieuze ziekte waarbij hij verschillende lichaamsdelen onverwacht en pijnloos verliest. De medische wetenschap weet zich geen raad met de aandoening en Victor wordt langzaam radeloos. Zijn zaak gaat failliet en zijn vriendin staat op het punt hem te verlaten. Victor’s leven valt, net zoals zijn lichaam, uit elkaar.

Dan ontmoet hij Jorge, die aan dezelfde ziekte lijdt. Jorge heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de aandoening, en in oude manuscripten aanwijzingen gevonden dat er een middel bestaat dat het verval van hun lichamen kan tegengaan. Samen vertrekken ze naar de oostelijke vlaktes, een imaginaire woestenij in Nederland die afgesloten is van de moderne maatschappij, waar ze de Mutó-plant willen vinden in de hoop op genezing. In hun zoektocht worden zij vergezeld door de jonge wetenschapper Vera, die de invloed van Mutó op het brein onderzoekt.  Aangekomen in het oosten wordt het drietal echter al snel gevangen genomen door de utopische sekte die zich daar gevestigd heeft in de “Enclave”.

Utopie

Op het eerste gezicht lijkt Het middel een moderne adaptatie te worden van Brave new world. De ‘Académiciens’, de sekte die de hoofdpersoon gevangenneemt, hebben grootse plannen met de wereld. Ze willen een soort van supermensen creëren, vergelijkbaar met de alfa’s in Brave new world, speciaal opgeleid om de wereld naar een glorieuze toekomst te leiden. Daartoe heeft de sekte de Enclave gesticht in de wildernis. Deze enclave is een grote experimentele aaneenschakeling van gebouwen die de nieuwe wereldorde dient te personifiëren. Voor de ideeën van het bouwwerk heeft Dirk van Weelden veel ontleend aan Nieuw Babylon, het project van de Cobra-kunstenaar Constant. Ook veel van de theorieën van de symbiotische stad en de inrichting van de samenleving komen uit het werk van Constant.

De hoofdpersoon Victor en zijn reisgenoot Jorge zijn erg onder de indruk van het leven in de experimentele stad, ondanks het feit dat ze er gevangenen zijn. De vooruitstrevende ideeën van de Académiciens blijken echter te controversieel voor de maatschappij en de Enclave wordt op gewelddadige wijze ontruimd en verwoest. Victor moet vluchten, maar hij komt terug om zijn geliefde Vera te zoeken en in het reine te komen met zichzelf. Tijdens de zoektocht komt Victor met veel verschillende inwoners van de ruwe vlaktes in contact en de gesprekken met hen plaatsen zijn leven en de Enclave in een ander perspectief.

Filosofische bespiegelingen

Dirk van Weelden studeerde filosofie in Groningen. Deze achtergrond heeft zijn schrijverschap danig beïnvloed. Hij is de auteur van verscheidene romans, waaronder Oase (1994) en Orville (1997), waarin hij wijsbegeerte en literatuur vermengt. Het zou uiterst knap van Dirk van Weelden zijn geweest als hij erin geslaagd was de maatschappijkritiek en de existentiële zoektocht van de hoofdpersoon in Het middel te verpakken in een spannende en beklemmende roman. Helaas verzandt het boek vrij snel in filosofische bespiegelingen die de actie in het boek volledig naar de achtergrond verbannen. Ook de ontwikkeling van de personages wordt geblokkeerd door de voortdurende filosofische lessen in het boek. Zo spreken na verloop van tijd alle personages in het boek met dezelfde stem. Het boek zou beter zijn geweest als Van Weelden meer spanning in het verhaal had gebracht door zich meer te richten op het uitwerken van het utopische aspect van de roman en de geheimzinnige aandoening van de hoofdpersoon.

Tjitske Jansen heeft de gedichten uit haar nieuwe bundel al voor verschijning tijdens diverse optredens voorgedragen, bijvoorbeeld tijdens een avond rondom de Amerikaanse dichter Mark Strand. Strand schrijft prachtige poëzie om te lezen, maar de voordracht ervan bleek in een broeierig Academiegebouw in Utrecht slaapverwekkend. Het omgekeerde was het geval bij Jansen. Zij schrijft ogenschijnlijk simpele poëzie die juist tot leven komt als ze voorgedragen wordt. Zo werd die avond een flauw stukje tekst over oesters (de eerste oester die Jansen at was blijkbaar precies goed) ineens een innemende monoloog over het verschil tussen optimisten en pessimisten.

Prinses Tjitske

Eén ding heeft Koerikoeloem in ieder geval gemeen met haar voorganger: de verwijzingen naar sprookjes, waar Jansen vervolgens een geheel eigen draai aan geeft. Niet alleen in de aanhef van de verschillende fragmenten, die zonder uitzondering ‘Er was’ of ‘Er waren’ luidt, klinkt dit door, maar ook vind je Sneeuwwitje, Vrouw Holle en de grote boze wolf terug. In het universum van Jansen runt Vrouw Holle een opvanghuis voor sprookjesfiguren en verzucht Sneeuwwitje dat trouwen met een prins geen garantie is voor geluk. Goed gevonden, maar niet verrassend meer na Het moest maar eens gaan sneeuwen.

Hier houden de overeenkomsten tussen debuut en opvolger niet op. Ook deze bundel is een opeenvolging van jeugdherinneringen, al lijkt de dichteres in Koerikoeloem nog eerlijker en kwetsbaarder:

Er was een Amnesty International-avond waarop ik, als kind, op het podium liedjes zong over vrede. De vrede waarover ik zong, vond ik minder belangrijk dan dat iedereen hoorde hoe mooi ik kon zingen.

Maar als thema’s, motieven en Jansens ontwapenende stijl bijna exact hetzelfde zijn gebleven, waarom heeft deze tweede bundel dan toch vier jaar op zich laten wachten?

Actrice Tjitske

Er is tenminste wel één opvallend verschil tussen Het moest maar eens gaan sneeuwen en Koerikoeloem: de vorm. Jansen heeft een dichtbundel geschreven die eigenlijk geen dichtbundel is. Wat is het dan wel? Het is ook zeker geen proza, maar eerder een theatermonoloog. Volgens de dichteres is het één lang gedicht, precies lang genoeg om in één ruk uit te lezen. En toegegeven, daar heeft ze gelijk in. Herhaalde lezing roept echter meer en meer de gedachte op dat Jansen gebruik maakt van een trucje. Ze legt al haar angsten en onzekerheden op tafel voor de lezer, en als deze een negatief oordeel velt over haar werk, wijst hij daarmee in feite de dichteres zelf af. Illustratief voor deze tactiek is het volgende fragment:

Er was een avond waarop ik wakker lag van de liefde voor mijn pleegmoeder. Toen ik het durfde, ging ik mijn bed uit, de trap af. Ik zat naast haar op de bloemetjesbank en zei: ‘Ik hou van jou. Ik hou zoveel van jou en ben bang dat je niet evenveel van mij houdt.’

Het is een truc waar binnen de literaire wereld misschien niet zo gretig gebruik van wordt gemaakt, maar de gemiddelde acteur bedient zich er graag van. Jansen is een actrice, en is zich daar zelf zeer van bewust. In een interview met het AD zei Jansen: “Mijn vader zei toen ik vijf was over mij: ‘Tjitske is een geboren toneelspeelster, ze loopt in de kamer het liedje Ik ben een klein verdrietig paardje alleen in de wei te zingen met tranen in haar ogen, een brok in haar keel en geweldig veel plezier’.”

Podiumdier Tjitske

Wie op internet naar lezersreacties zoekt op Jansens eerste bundel vindt tegenstrijdige posts op poëzieblogs, die variëren van ‘ontroerend’ tot ‘kinderlijk’ en van ‘authentiek’ tot ‘amateuristisch’. Koerikoeloem zal ongetwijfeld een zelfde dualistische ontvangst ten deel vallen. De ene dag ben ik met de optimisten eens, de andere dag met de pessimisten. Maar uiteindelijk is Tjitske de dichteres voor mij niet los te zien van Tjitske het podiumdier. Alles wat haar poëzie op papier vaak mist, komt tot leven zodra ze voorgedragen wordt. Koerikoeloem zou ik dus pas aanschaffen als er een cd-tje bij de herdruk zit, en tot die tijd moet je vooral in de gaten houden waar Jansen optreedt.

Vroeger, toen Ronald Plasterk nog leuk was, toonde hij eens aan dat het Fries geen taal is. Hij daagde de Friese sibbe uit voor een weddenschap: zij gaven Plasterk een tekst in het Fries, die hij zonder woordenboeken of andere hulpmiddelen feilloos vertaalde. Zijn methode was even simpel als effectief: hij las de tekst luid op.

Einde verhaal zou je denken. Het is dan ook vreemd dat in vele regio’s nog steeds groepen bezig zijn met het in stand houden van een volledige zelfverzonnen eigen cultuur en bijbehorend spraakgebrek. In Friesland is het nog gekker, daar vertalen ze in het Fries geschreven boeken nu in het ABN. Die vallen lang niet altijd mee.

Zouteloos

Nyk de Vries vertelt in Prospero een zouteloos verhaal over een aantal Nederlanders dat naar Spanje gaat om daar te werken aan een baggerproject, in een proza dat verder weg staat van wat die andere baggerschrijver, Ilja Leonard Pfeijffer, schreef dan iemand ooit voor mogelijk had gehouden. Het is dor en mist inspiratie, in de beschrijvingen en in de dialogen, die nu eens klinken alsof je een beleidsnotitie van een middelgrote gemeente leest en dan weer slaapverwekkend nietszeggend zijn. Met Friesland heeft het ook al niets te maken, of het moet de naam van het personage Wipke zijn. Een enkel willekeurig citaat geeft de grenzeloze zouteloosheid goed weer:

Plotseling vroeg ze: ‘Heb je me gister gebeld?’
Ik lachte. ‘Ja, inderdaad, dat was ik.’
Onze blikken ontmoetten elkaar en ik begreep dat het mysterieuze telefoontje van gisterenavond van haar was geweest. Ik zei: ‘Oh, dus jij was degene die me daarna nog belde?’
‘Ja.’
‘Dat dacht ik eigenlijk al,’ zei ik.
‘Dat dacht jij al?”

Enzovoort. Het moet haast wel humor zijn.

Zuigen

Dat het trio in ieder geval geen nieuwe literaire stroming vertegenwoordigt blijkt uit het enorme contrast met de andere bijdragen. Zonder dat die kwalitatief nou zoveel meer tot vreugde stemmen. Willem Schoorstra’s Zwarte engelen – niet te verwarren met de vorig jaar verschenen gelijknamige thriller van Ævar Örn Jósepsson of de roman van Mauriac – behandelt de gedoemde liefde tussen broer en zus en het seksuele verkeer onder jongeren in de jaren zeventig. Had leuk kunnen zijn, als Schoorstra er niet uit alle macht literatuur van had willen maken, zodat de nietsvermoedende lezer direct al op de eerste pagina verloren raakt in een doolhof van opgelegde vondsten die je het plaatsvervangende schaamrood op de kaken brengen (het gaat hier over moeder, zoonlief de verteller en het zusje Fardou – typische Friese naam weer):

Ze vertelde verhalen die ze zelf bedacht, elke avond weer. Voor Fardou en mij was ze een prinses, fijn en breekbaar, de krijtwitte huid, de grote, bruine ogen, met lichte spikkels, die deden denken aan kiezels op verre, vreemde stranden.
Weet je nog vader? Het ruziën golfde als een branding tegen de muur die onze slaapkamers scheidde. We konden het niet woordelijk verstaan, maar wisten dat het over ons ging. Elke keer knipte Fardou het bedlampje aan, verschool zich achter de speelgoedpop waarmee ze sliep. Ik lag enkel te luisteren, te luisteren naar hoe die branding op de kust van onze kinderjaren sloeg.

Wat de achterflap een ‘harde, beeldende stijl’ noemt bestaat uit vooral korte zinnetjes en een voorliefde voor plastisch beschreven seksuele daadkracht, die helaas het puberale niet overstijgen, opgeleukt met nogal stuurloze internationale verwijzingen als: ‘Onze liefde zou heet als de zon zijn, schroeien als de glans van Ra zelf.’ Plus natuurlijk de gebruikelijke taalfouten (‘Opeens krijg ik het gevoel dat ze ouder is dan mij’). Een doortastende redacteur had er kortom nog iets van kunnen maken, en schrijven over seks is moeilijker dan ook Schoorstra denkt. De volgende passage moet maar gauw in het Engels worden vertaald, dan is de Bad Sex Award gegarandeerd voor Schoorstra volgend jaar:

Alles verrast me: de snelheid waarmee het zich voltrekt, het dwingende, warme zuigen; mijn uitzinnige geilheid.
Na een paar tellen al voel ik het zaad komen, heet en onstuitbaar. Met een vlugge beweging van mijn heupen ruk ik me los, spuit het sperma in hevige, eindeloze vloedgolven over de klamme bosgrond.

Die grond moet dankzij de eindeloze golven inmiddels bedekt zijn onder meters sperma. Vreemd dat je daar nooit iets over in de krant leest.

Spannend

Derde van het drietal, De Ladder van Koos Tiemersma, komt nog het meest in de buurt van wat een gewone Nederlander voor ogen heeft als hij per ongeluk aan een Friese roman denkt. Het is ook meteen het dikste en meest ambitieuze boek. Tiemersma vertelt het verhaal van een jongetje op een Friese boerderij anno 1942, in retrospectief, waarbij hij de gebeurtenissen door de ogen van zijn jonge protagonist, die gezien de titel uiteraard Jacob moest heten, afwisselt met het neerleggen, vele jaren later, van een steencirkel op het graf van de onderduiker die ooit op de boerderij verbleef. Tiemersma wil niet alleen veel, hij heeft ook voldoende greep op zijn materie. Stukje bij beetje geeft hij de lezer meer en meer informatie, zodat het niet alleen een mooi beeld geeft van het Friese platteland tijdens de bezetting – wat de in 1952 geboren Tiemersma niet zelf heeft gekend – maar ook spannend blijft. Het enige bezwaar wat je zou kunnen aantekenen, dat hij aan het einde zijn losse draadjes wel heel erg voortvarend afhecht, maar goed, zo is er altijd wat.

Bij herhaalde lezing valt vooral op dat deze drie boeken ook gewoon in de Nederlandse literatuur een plekje zouden kunnen hebben gevonden. Zin en noodzaak van een eigen Fries letterkundig leven ontgaat me ook na dagen mediteren volkomen, sterker nog: de drie auteurs laten overtuigend zien dat Friesland eigenlijk helemaal niet bestaat. Wat goed nieuws is voor de verschillende overheden die miljoenen spenderen aan aparte naamborden en andere gekkigheid, en uiteindelijk dus ook voor de burger.

Nyk de Vries • Prospero • Friese Pers Boekerij • 160 blz. • € 16,50 • ISBN 978-90-330-0637-1

Willem Schoorstra • Zwarte engelen • Friese Pers Boekerij • 207 blz. • €16,50 • ISBN 978-90-330-0632-6

Koos Tiemersma • De ladder • Friese Pers Boekerij • 320 blz. • €18,50 • ISBN 978-90-330-0638-8

In iets meer dan 450 pagina’s schetst de auteur het leven van de vijftienjarige Marko die zijn tijd doorbrengt in een katholiek jongensinternaat. Met zijn vrienden zet deze adolescent zijn eerste schreden op het liefdespad en probeert hij zich staande te houden in een omgeving met begeleiders die elk zo hun eigen problemen hebben.

Met dit boek heeft Ingendaay in Duitsland twee literaire prijzen gewonnen. Ook al is het heel vaardig geschreven en leest het vlot weg, het is niet duidelijk waarom dit boek dergelijke prijzen verdient. De langste zondag van mijn leven is geen bijzonder boek.

Cliché
Ingendaays debuut is niet bijzonder omdat hij vooral gebaande wegen gaat zonder iets toe te voegen aan wat elders al veel beter is gedaan. Het motief van de jongeman die in een religieus gekleurde omgeving zijn seksualiteit moet ontdekken is al vele malen uitgewerkt. Ingendaays roman voegt niets wezenlijks toe aan de strijd en psychische vervorming of misvorming die dit kan opleveren. In feite lijkt de echte strijd bij hem afwezig te zijn. Dit komt omdat het boek gesitueerd is in de jaren zeventig, in een tijd waarin de scherpste kantjes van het jongensinternaat er al af zijn. Hierdoor lijkt het eerst alsof Marko in twee werelden leeft: die van de nieuwe, bevrijde jaren zeventig en de oude, katholieke wereld. Maar deze schijnbare tweedeling splijt het leven van de jeugdige hoofdrolspeler nergens echt in tweeën, waardoor dit motief door het boek heen meandert zonder ergens treffend of beduidend te worden.

Een ander motief dat de auteur gebruikt, is het motief van de jongeman die vooral in gesprek met boeken leeft en waardoor hij een markant en origineel perspectief op de wereld ontwikkelt. Ingendaay doet een verwoede poging om Marko met de ogen van Daniël Defoe naar de wereld te laten kijken, maar nergens wordt deze blik zo bijzonder dat je als lezer graag wilt meekijken door zijn ogen.

In het verlengde van dit motief poogt Ingendaay een spannend plot te ontwikkelen rondom de relatie tussen Marko en broeder Gregor, een geletterde onderwijzer in het internaat die zich verdiept in studies rondom zelfmoord. Door de geschiedenis van het internaat via een boek waarvan de auteur onbekend is – alweer zo’n uitgekauwd motief – in verband te brengen met broeder Gregor, die midden in de nacht vreemde kreten slaakt en hardop met zichzelf in gesprek is, wil Ingendaay zijn verhaal een zeker aureool van geheimzinnigheid te verlenen. Helaas is hij niet bij machte dit geheim vast te houden en uit te laten groeien tot iets indrukwekkends waardoor dit overbekende motief z’n clichématigheid zou kunnen overstijgen.

Gebrek aan overtuigingskracht
Het grote probleem van deze debuutroman is dat ze nergens overtuigend wordt. Ingendaay brengt veel ingrediënten in het spel, maar nergens willen ze samensmelten tot een levensecht beeld van Marko’s adolescentie. Zoals Harry Mulisch ooit opmerkte: je kunt wel schrijven en daarmee beweren dat iemand een kamer binnenkomt, maar daarmee gebeurt het nog niet. Evenzo kan Ingendaay wel schrijven dat Marko niet weet om te gaan met de problemen die zijn ouders hebben, maar dat betekent nog niet dat dit voor de lezer ook echt gebeurt.

De langste zondag van mijn leven is typisch een boek geschreven door een criticus. Een criticus is iemand die zich heel bewust is van de verschillende motieven en thema’s waaruit, zoals in dit geval, een Bildungsroman is opgebouwd. Ingendaay weet precies welke ingrediënten voor zo’n roman nodig zijn. Maar deze wetenschap valt niet samen met het vermogen deze ingrediënten tot een levend verhaal samen te smeden, zodat Marko’s coming of age op papier tot leven wordt gewekt. Ingendaays debuut moet het helaas zonder dit literaire wonder stellen.