Boeken / Non-fictie

HET APPÈL RAAKT IEDEREEN

recensie: Jan Keij – Tijd als kwetsbaarheid in de filosofie van Levinas

De meeste mensen kennen de uitspraken van Emmanuel Levinas (1906-1995) over het gelaat van de ander. De ander die, wanneer hij/zij je aankijkt, een appèl op je doet. Het is de kwetsbaarheid die het hem doet, stelt Jan Keij in zijn recente boek over de filosoof.

‘De onthulling van het gelaat is naaktheid, verlatenheid, verouderen, sterven, naakter dan naaktheid: armoede, gerimpelde huid.’

 

In die opsomming zit meteen een tijdsverloop, tot de dood aan toe. Dat is het inzicht dat Keij in dit boek biedt: het appèl drukt zowel kwetsbaarheid als sterfelijkheid uit en maakt handelen mogelijk, zelfs zo, dat ‘de oproep tot verantwoordelijkheid de zin van mijn leven is.’ Een leven dat zowel mooi als pijnlijk is, uit genieten en lijden bestaat. Dát is het kwetsbare leven.

De geleefde ervaring

Keij gaat uit van de geleefde ervaring, net zoals in de fenomenologie van Edmund Husserl, de leermeester van Levinas, en Levinas zelf. Primair zijn dat lichamelijke ervaringen: genieten van de zon, de lucht, lekker eten of – omgekeerd – lijden aan het lichaam. Op die ervaringen is een mensbeeld gebaseerd. Namelijk van de mens die in staat is tot ethisch handelen, maar ook tot het doen van kwaad of, zoals Keij het kortweg omschrijft: ‘De weg naar Auschwitz.’

Het pad van het kwaad slaat de auteur niet in, al benadrukt hij dat Levinas ‘misschien [een] harde werkelijkheid verkondigt.’ Dat wil zeggen: die van de voortgaande tijd, van veroudering, ‘op weg naar het “uit de tijd zijn”.’ Tijd als kwetsbaarheid dus. Of – minder hard – vallen en opstaan.

Geraakt worden

Kwetsbaarheid is bij Levinas voor alles ‘ethische raakbaarheid.’ Geraakt worden door het appèl dat een ander op mij doet. Openstaan voor de ander, zoals Rumi (1217-1273) dichtte; Keij noemt deze van origine Perzische Soefimysticus overigens niet. Al komt hij wel met veel citaten uit andere literaire werken, die hij aanhaalt om zijn betoog te ondersteunen. Daarbij laat hij soms, zoals hij zelf schrijft, ‘religieuze connotaties los’, maar het is de vraag of dit bij Levinas altijd kan. Wanneer Keij er bij het begrip ‘verantwoordelijkheid’ bijvoorbeeld op wijst, dat het hier gaat om antwoorden, en daarbij ‘me voici’, hier ben ik, aanhaalt, kan het niet anders of de ingewijde lezer hoort er het Hebreeuwse ‘hineini’ (hier ben ik) in meeklinken. Iets soortgelijks zullen sommige lezers hebben bij de omschrijving ‘het absolute gebod’ (een oproep tot het goede). Wat als je dit vervangt door de Gulden Regel (Behandel anderen zoals je door hen behandeld wilt worden, of: Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet)? En wat als je bij de volgende zinsnede de definitie van Spinoza voor intuïtie (het ware verstand) in het achterhoofd houdt: ‘Intuïtie (…) is ook vaak een kwestie van gemakzucht’?

Opdracht tot verantwoordelijkheid

Natuurlijk, Levinas had als denker over transcendentie niet veel op met de immanente God of Natuur van Spinoza. Het valt te begrijpen dat een agnost als Keij bij een zinsnede over ‘het wankele evenwicht tussen de zorg voor mijzelf en die voor anderen’ niet meteen denkt aan een soortgelijke uitspraak uit het Nieuwe Testament (‘Heb uw naaste lief als uzelf’), maar het komt toch als een verrassing dat Keijs lange betoog over scheppingstheorieën uitkomt bij Levinas’ door rabbi Isaac Luria beïnvloedde scheppingsidee van de tsimtsoem, de samentrekking van God om ruimte te maken voor de vrijheid van de mens en diens ethische verantwoordelijkheid. Keij poneerde dit ook tijdens zijn vele malen herhaalde, indrukwekkende cursus over Levinas bij de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) in Leusden.

Dan leer je dat je ‘een schepsel bent met de opdracht tot verantwoordelijkheid. (…) Deze religie geldt ook voor atheïsten. (…) Het appèl raakt iedereen.’ De God van Levinas is ‘door en door filosofisch’, stelt Keij. Om tot die conclusie te komen, heeft hij ‘langzaam maar zeker de prachtige structuur’ in diens denken ontvouwd. Daar begon hij al mee in zijn proefschrift De structuur van Levinas’ denken (1992), en die structuur heeft hij nu voor een groter publiek nog eens uitgewerkt in zijn ultieme boek over Levinas.

 

Boeken / Non-fictie

Een vriend over zijn overleden vriend

recensie: Bart Chabot – Brood, de BIOgrafie
A bread on a mirrorhttps://www.pexels.com/photo/a-bread-on-a-mirror-7630080/

De Nederlandse artiest Herman Brood overleed inmiddels zo’n twintig jaar geleden toen hij van het Amsterdam Hilton sprong. Vriend Bart Chabot schreef meerdere boeken over Brood. Met Brood, de BIOgrafie worden vele stukken uit Up On The Hilton Roof en Broodje totaal samengesmolten tot een biografie.

Wie nog geen van de boeken over Herman Brood van Bart Chabot heeft gelezen zal vele uren genieten van deze nieuwe uitgave. Voor anderen is het een herhalingsoefening. Deze biografie werpt een heel eigen blik op het bewogen leven van Herman Brood, die in veel gevallen gewoon zelf aan het woord is.

Geen totaalbeeld

Muzikaal beleefde de carrière van Herman Brood zijn hoogtepunt in 1978 ten tijde van het album Shpritsz en de hit ‘Saturday Night’, dat zelfs in de USA werd uitgebracht. Op vaste dagen in de week gingen de twee op stap in verschillende steden waar het leven van Brood zich afspeelde. Brood neemt Bart Chabot op sleeptouw door zijn levensverhaal. De gesprekken die hebben geleid tot het optekenen van dit boek speelden zich af ten tijde van het afwijkende album Back on the corner, dat Brood zelfs op North Sea Jazz deed belanden, en tijdens de opnames van het album Ciao Monkey, dat de zwanenzang bleek te zijn van deze muzikant.

Ook de theatertours die de twee maakten samen met nachtburgemeester van Rotterdam, Jules Deelder, komen uitgebreid aan bod. De vaak geïmproviseerde shows schetsen een bijzonder beeld van hoe de drie toch de nodige volle zalen wisten te trekken. Deelder overleed in 2019, wat Chabot de enige nog levende van het trio maakt.

Het beeld dat we in het boek krijgen voorgeschoteld is vooral het beeld van de mens Herman Brood in de periode die bovenstaand beschreven staat en het verhaal van de kunstenaar zelf. De muzikant in hem komt feitelijk minder prominent in beeld. Het boek sluit af met de herdenking een jaar na de dood van Brood in 2002.

De kunstenaar en de musicus

Wie Herman Brood vooral kent van zijn muzikale carrière zal verrast zijn dat Brood vooreerst kunstenaar was. Hij tekende al op school en was feitelijk altijd gewapend met materiaal om zijn waarnemingen, op zijn volledig eigen wijze, vast te leggen. Een opleiding als kunstenaar heeft Brood nooit genoten; hij was autodidact en schilderde op zijn manier in zijn kenmerkende stijl. Vaak lag zijn schilderwerk op de grond als hij eraan werkte en liep hij over zijn kunstwerk om het al schilderend de juiste vorm te geven.

Het tekenen en schilderen verschafte hem vaak ook snel wat geld om aan zijn dagelijkse portie speed te kunnen komen. Hij nam dan vaak plaats op een belangrijk punt in zijn woonplaats Amsterdam om vervolgens iedereen die dat wilde te portretteren in de kenmerkende Brood-stijl. Als hij voldoende bij elkaar had om zijn portie drugs te kopen dan was de spontane sessie voorbij.

We lezen in het verhaal over zijn verslaving aan drugs en seks. Van de eerste verslaving heeft hij, zo lezen we, meermaals geprobeerd af te komen. Steeds viel hij terug in zijn oude gewoonte. Zijn seksuele drang maakte hem geen trouwe echtgenoot; toch bleef Xandra hem vele jaren trouw. Het leven vol seks, drugs en rock ’n roll eiste uiteindelijk vooral door het jarenlange gebruik van speed zijn tol. Het lichaam van Brood liet hem steeds meer in de steek terwijl zijn hoofd het wel bleef doen. Hij sprak veelvuldig met Chabot over zelfmoord, maar dan meer al grappend. Dat hij uiteindelijk koos voor dit einde was geen verrassing. Het Hilton lag voor de hand, want zoals Chabot ooit tegen hem zei: “Als je je op het laatste moment alsnog bedenkt, ben je ook zo weer thuis.”

Het boek Brood, de BIOgrafie leest als een trein! Het einde kennen we allemaal al uit de krant, maar het verhaal is vaak lachwekkend en heel vermakelijk om te lezen. Lachen en vermaken is zeker voor het grootste deel het doel van het boek. Bij het naderen van het einde – in alle opzichten – gaat het medeleven langzaam de bovenhand krijgen.

Boeken / Fictie

Een levensbepalende dag

recensie: Kruispunt - Jonathan Franzen
KatedraalUnsplash - Debby Hudson https://unsplash.com/photos/sgdyBq6kheQ

De leden van de progressief-Christelijke familie Hildebrandt kennen veel geheimen voor elkaar. Jonathan Franzen maakt hun worstelingen invoelbaar, toont goede en minder goede karaktertrekken, zonder ooit partij te kiezen. Zijn nieuwe werk Kruispunt is helemaal typerend voor de befaamde Amerikaanse romanschrijver.

Na het ietwat minder geslaagde Zuiverheid (2015) toont Franzen zich met Kruispunt wederom grootmeester van de familieroman. Onze jeugd, belangrijke gebeurtenissen, keuzes van onze gezinsleden die van invloed zijn op onszelf: het zijn bepalende elementen die ons vormen tot wie we zijn. Als geen ander toont Franzen de doorwerking van anderen op onszelf en andersom. De Correcties (2001) en Vrijheid (2010) werden al onthaald als instantklassiekers: ‘Great American Novels’ van de 21e eeuw, beide bekroond met een Pulitzer. Kruispunt centreert zich opnieuw rondom een gezin waarbij we vijf perspectieven meekrijgen (enkel de jongste heeft geen eigen hoofdstukken). Nieuw in een roman van Franzen is dat de gezinsleden gelovig zijn, zij het de een meer dan de ander. Het is een gouden greep: God is het zevende familielid waartoe ze zich moeten verhouden, wat een extra dimensie toevoegt aan hun verhoudingen.

Momentopname

Russ Hildebrandt woont met zijn vrouw Marion en kinderen Clem, Becky, Perry en Jason in New Prospect, een voorstadje van Chicago. Hun levens centreren zich voor een groot deel rondom de ‘First Refirmed Church’, waar Russ hulpprediker is. Voorheen stond hij ook aan het roer van ‘Crossroads’, de hippie-achtige jongerentak van de kerk, maar na een onhandig incident was die positie niet meer houdbaar. Het weerhoudt Becky en Perry er niet van toch lid te worden van de beladen vereniging.

Kruispunt speelt zich voor een groot deel af op één dag: 23 december 1971. Russ heeft de aantrekkelijke jonge weduwe Frances Cottrell gestrikt voor een liefdadigheidsproject in een arme wijk van Chicago en verheugt zich op de uren die hij in haar gezelschap mag doorbrengen. Het verloop van de sneeuwrijke dag wordt ingenieus verweven met die van de andere gezinsleden, wat een minutieus gepuzzel aan de schrijftafel geweest moet zijn.

Verreikende consequenties

Wanneer alle lijnen uitgezet zijn, springen we naar Pasen 1972. Pas vanaf hier neemt Kruispunt echt een vlucht. De lange aanloop was nodig om een stevig fundament te leggen: Kruispunt is namelijk het eerste deel van wat de A Key To All Mythologies-trilogie moet worden. Wat de precieze doorwerking is van alle keuzes die op de betreffende decemberdag worden gemaakt, blijft voorlopig nog in het ongewisse (maar zal ongetwijfeld het wachten waard zijn).

Wie zoekt, kan wel de nodige voorbodes vinden. Marion die kijkt naar het musje dat zich schoonmaakt in het stof, het vergt weinig moeite daar Marion zelf in te zien die afrekent met haar verleden om als herboren verder te gaan. Franzen heeft ongetwijfeld de verleiding moeten weerstaan een verhandeling over zijn favoriete diersoort te beginnen. Waar hij in Vrijheid vurige uiteenzettingen hield over bedreigde vogelsoorten, dienen vogels in Kruispunt vooral als subtiele symboliek. Het past de Hildebrandts, die ondanks hun tekortkomingen trachten juist te leven.

Film / Serie

Een tijdloos liefdesverhaal

recensie: Normal People
romantische foto met koppel, hoofdpersonagesEndeavor

Marianne en Connell zitten bij elkaar op de middelbare school als ze verwikkeld raken in een ongebruikelijke liefdesrelatie. Waar Connell enorm populair is, wordt Marianne gezien als een buitenbeentje. Toch lijken de twee elkaar te vinden. In een eerlijk en puur coming of age portret worden de gevoelens van twee jonge mensen openlijk in beeld gebracht.

Voyeurisme en intimiteit

Al vanaf het begin voelt de kijker zich geabsorbeerd door het verhaal van de serie. De shots zijn close, het acteerwerk is goudeerlijk en de muziek laat het vaak afweten tijdens emotionele scenes. Het helpt hierbij ook dat het verhaal verteld wordt in 12 korte afleveringen van elk onder een half uur. Hierdoor worden een soort korte portretten geschetst, waarbij de kijker telkens het gevoel heeft een inkijkje te hebben in het leven van de personages. In combinatie met het spel van de getalenteerde acteurs wordt je als kijker gelijk meegenomen in het ongemakkelijke leven van twee pubers. Je voelt ineens weer hoe het is om in de klas te zitten, om alleen door een schoolgebouw te lopen als je niemand hebt om mee naar een volgende les te gaan en hoe klein het wereldje van de gemiddelde scholier eigenlijk is. En hoe pijnlijk je hier buiten valt als jouw wereld al veel groter is, zoals Marianne overkomt.

Deze eerlijke intimiteit zet zich door in de seksscènes van de serie, waarin weinig wordt verdoezeld of aan de verbeelding overgelaten. Waar veel films of series ervoor kiezen het licht simpelweg uit te laten gaan, wordt hier extra aandacht besteed aan dat nieuwe gevoel, de onwetendheid en de spanning.

Goed ontwikkelde personages

De personages van Connell en Marianne dragen de serie. Hoewel zij lijken te beginnen als een stereotype ‘populaire jongen wordt verliefd op niet populair meisje’, ontvouwen zij zich uiteindelijk als veel complexere karakters waarvan niet elke keuze die zij maken valt uit te leggen of te onderbouwen. Op hun eigen manier ziet de kijker de twee worstelen met persoonlijke problemen en de tocht naar de volwassenheid afleggen. Het is fascinerend om te zien hoe de twee elkaar hier soms juist in vinden en kunnen helpen en elkaar op andere momenten weer compleet kwijtraken. Omdat de personages niet voldoen aan een bepaald verwachtingspatroon van gedrag wordt het makkelijker voor de kijker om zich met hen te identificeren. Connell en Marianne zijn geen onbereikbare filmsterren, hun liefdesverhaal is geen sprookje en wordt juist gekenmerkt door een enorm gebrek aan communicatie en onbegrip. Ze zijn, juist, gewoon normal people.

Losse eindjes

De serie heeft een duidelijk begin en een open einde. Hoewel dit natuurlijk juist realistisch is en een opluchtende afwisseling van het “lang en gelukkig” uit Hollywood films en series, voelt het verhaal ook onaf. Bepaalde vragen blijven onbeantwoord en het voelt alsof de serie nog enkele afleveringen rustig door zou kunnen blijven kabbelen zonder dat er belangrijke ontwikkelingen plaatsvinden. Gelukkig is er voor de kijker die niet voldaan achterblijft ook nog het gelijknamige boek van Sally Rooney, waar de serie op is gebaseerd. Hierin worden veel van deze open eindjes wel afgesloten.

 

Boeken / Film / Kunst / Muziek / Theater / Boeken / Film / Kunst / Muziek
special: De tweede aflevering van de 8WEEKLY Podcast

8WEEKLY PODCAST AFLEVERING 2

De gevarieerde redactie van online cultuurmagazine 8WEEKLY.nl bespreekt het recente cultuurnieuws, nieuwe releases, evenementen en festivals. Wij bespreken scherpe culturele stellingen en geven cultuurtips over boeken, films, muziek, podiumkunsten, beeldende kunst en meer!

In de tweede aflevering bespreken Jorien, Jesse, Vick en Sanne het dodelijke ongeval op de filmset van Rust, De shortlist van de NS Publieksprijs, de reünie van de Spice Girls, No Time to Die, en de controverse rondom Squid Game. Verder debatteren ze over spoilers bij films, boeken en toneelstukken en meer!

Om spoilers over de nieuwe James Bondfilm No Time To Die te vermijden: skip van 29.30 tot 34.56.

Muziek / Album

Het ereklassement

recensie: Americana-update volume 12: Malford Milligan & The Southern Aces, Robert Jon & The Wreck en Jackson Browne

Het dozijn aan Americananieuws volmaken met het ereklassement van 2021 is natuurlijk een feest. De albums van Malford Milligan & The Southern Aces, Robert Jon & The Wreck en Jackson Browne behoren eenvoudigweg tot de mooiste releases van het moment.

De verwachtingen voor sommige releases zijn heel hooggespannen en een ander groot artiest verrast ineens na vele jaren met een bijzonder sterk album. Als eerste presteren Malford Milligan en Robert Jon. Het laatste valt oudgediende Jackson Browne ten deel.

Malford Milligan & The Southern Aces

De coronapandemie zorgde ervoor dat Malford Milligan niet terug kon naar Texas. Zeker na zijn doorbraakalbum Life Will Humble You, dat hem op vele Nederlandse podia bracht, wilde hij die kwaliteit ook graag vasthouden. Met zijn nieuwste album maakte hij met zijn maatje Jack Hustinx een heel persoonlijk album. I Was A Witness verlengt moeiteloos het succes dat hij optekende en incasseerde net voor de coronapandemie uitbrak.

Een grootschalige tournee staat op stapel na de release op de historische datum 25 september. Dat is een datum die vele Nederlanders voorlopig in het geheugen gegrift staat, omdat er veel coronamaatregelen vaarwel gezegd werden: het loslaten van ‘het nieuwe normaal’ en waar dan heel treffend de albumtitel bij past! Hoe actueel kan je als artiest zijn. Het wordt hem bijna in de schoot geworpen, maar laten we ons vooral concentreren op de muzikale heerlijkheden. Het heftigste emotionele nummer dat alles samenvat, is ongetwijfeld het fraaie ‘If I Die Today’. Milligan weet in zijn liedtekst treffend te verwoorden welke angsten, behoeften en ook berusting kunnen schuilen achter deze zware woorden. Verpakt in de grootste schoonheid van muziek die je je maar kan wensen treft hij de luisteraar diep in het hart.

De titel ‘Freedom Ain’t Free’ verwijst zeker ook naar de tijd die zo goed als achter ons ligt. Deze eerste single van het album verwoordt de gevoelens, die we al bijna twee jaar hebben, heel treffend. Muzikaal weet Milligan zich breed neer te zetten, ergens tussen Americana en zeker ook soul. Wie de zanger kent van zijn tijd bij Storyville en bijvoorbeeld het formidabele Live At Antones – Austin Texas, zal met I Was A Witness kunnen verzuchten dat hij nu eindelijk de aandacht en erkenning krijgt die hem al zo lang toekomt!

Robert Jon & The Wreck

We keken natuurlijk reikhalzend uit naar het nieuwe album van Robert Jon & The Wreck. Na zijn doorbraakalbum Last Light On The Highway, dat vorig jaar verscheen met enig uitstel vanwege de destijds woedende maatregelen en beperkingen, was de verwachting voor dit nieuwe album hooggespannen. Laten we helder zijn: deze wordt waargemaakt met Shine a Light on Me Brother.

Het nieuwe album is op vele gebieden, net als de roerganger van de band, een ruwe bolster in een blanke pit. Het album ademt veel energie uit in zang en spel. De Southern Rock van Robert Jon & The Wreck bruist van energie. Toch vinden we een rustpuntje in het nummer ‘Hurricane’, dat met z’n tegendraadse titel juist een ballad blijkt te zijn.

Het dameskoortje van ‘Ain’t No Young Love Song’ is een opvallend stijlelement van het album, een aangename verrassing! Het album wordt afgesloten met het nummer ‘Radio’, dat een belofte in zich draagt voor toekomstige optredens. Dat de band met regelmaat snerpend gitaar- en slide-werk laat horen mag voor de liefhebbers van het vorige album geen verrassing zijn, maar eerder een heerlijk punt van herkenning. Laten we uitzien naar daverende enthousiaste live-optredens zo snel als het allemaal weer mag, kan en veilig is. De ingrediënten zijn alvast ruimschoots voorhanden op dit wederom heerlijke album.

Jackson Browne

Dat oudgediende Jackson Browne een album maakt dat herinneringen oproept aan zijn hoogtijdagen, is een prestatie van groot respect. Met name de herinneringen aan The Pretender worden bij beluistering van Downhill From Everywhere aangewakkerd. De oorzaak ligt in het werkelijk fantastische ‘A Human Touch’, dat Browne samen met Leslie Mendelson naar grote hoogte stuwt. Het lied verwoordt in klare taal waar we de afgelopen bijna twee jaar naar hebben gehunkerd: de menselijke aanraking! Dit liedje kan je de tranen in de ogen laten springen door uiterste vervoering. Wat een treffend en beeldschoon nummer, dat de soundtrack mag worden van een tijd die we graag achter ons laten! Maar als het allemaal zo fraai verpakt is, mogen we dit nog heel vaak terughoren.

Laten we vooral de rest van het album niet vergeten. Browne weet zowel in compositorische als uitvoerende zin het beste in zichzelf naar boven te halen. Dat mag voor een artiest die zijn debuut in 1967 uitbracht een bijzondere prestatie heten. Downhill From Everywhere is overigens het vijftiende studioalbum van de meester. Zijn voorlaatste album Standing On The Beach dateert alweer van 2014 en was eveneens van een bijzondere schoonheid. Maar met dit album komt hij zeven jaar na dato in de buurt van zijn meesterwerk Late For The Sky en evenaart hij met gemak het eerder genoemde The Pretender. Laten we hopen dat een volgend album niet weer zeven jaar op zich laat wachten.

Film / Documentaire / Serie

Het gewonde land Afghanistan in beeld

recensie: Afghanistan: The Wounded Land

De documentaire Afghanistan: the wounded land (2020) biedt een genuanceerd beeld van de recente geschiedenis van het verdeelde land: van de monarchie van Mohammed Zahir Shah in de jaren 60 tot de Amerikaanse inval te 2001 en de vredesgesprekken van 2018. Als kijker word je ondergedompeld in een complexe historie van strijd en verzet.

“Wat is er misgegaan in Afghanistan?”, vraagt de verteller zich af in de eerste aflevering van de serie. De reeks begint met nostalgische en kleurrijke beelden van Afghanistan, van hippies die rondstruinen in het trendy Kaboel uit de sixties tot glooiende onherbergzame bergen. Hoe is het land zo verdeeld geworden? Een rechtlijnig antwoord bieden op deze vraag is onmogelijk, toch tracht de documentaire de complexe recente geschiedenis van Afghanistan in beeld te brengen. Sinds de val van de monarchie, de staatsgrepen en de inval van de Sovjet-Unie, bevindt de bevolking zich vaak gevangen tussen twee en meerdere vuren. Al decennialang is het wondermooie met-bergen-omringde land in een wurggreep. De minireeks slaagt erin om gelaagdheid en begrip voorop te stellen en vooral nuance te bieden.

Gewond, verscheurd, verdeeld

Verschillende personen komen aan het woord in de documentaire, van Talibanministers tot parlementsleden, van moedjahedienstrijders tot dokters van Artsen Zonder Grenzen, van aanverwanten van de koninklijke familie tot journalisten. Ook grote namen doen hun verhaal. Zoals de USSR ex-majoor Roeslan Aoesjev, de Amerikaanse generaal Stanley McChrystal, de moedjahedienleider Hekmatyar, de Talibanminister van Financiën Motasim en de CIA-ambtenaar Milton Bearden.

De serie biedt gelaagdheid doordat verschillende perspectieven samengebracht worden en voor een veelzijdige kijk zorgen. Als kijker volg je de geschiedenis van Afghanistan vanaf de monarchie van Zahin Shah tot de presidentiële staatsgrepen van Daoud Khan, Taraki en Amin; van de invasie van het Sovjetleger tot de vorming van de moedjahedien; en van de burgeroorlog tot de komst van de Taliban en de Amerikaanse inval. De minireeks zet ook vrouwenrechten in de verf. Zo komen er vrouwelijke parlementsleden en activisten aan het woord, zoals Shukria Barakzai en Sima Samar; en wordt het belang van vrouwen die hun stem verheffen beklemtoond.

Het onneembare fort Afghanistan

Naast de aangrijpbare verhalen van de geïnterviewden zijn ook de beelden van topkwaliteit. Zo word je als kijker betrokken bij gevechten en aanslagen. De serie bevat bijkomende beelden van onder andere de oorlog tegen de Sovjet-Unie en de aanslagen tijdens de Amerikaanse inval. Zo was Barakzai – een van de sprekers in de documentaire – slachtoffer van een aanslag in 2014 met een bomauto, waarbij ze zowel zelf aan het woord is, als te zien is in de beelden. De documentaire zorgt voor een goede mix van beelden en gesprekken en slaagt erin om de geschiedenis van Afghanistan op een genuanceerde manier in beeld te brengen.

De krachtige zware stem van de dichter Masood Khalili – tevens ook adviseur van de op-Bob-Dylan-gelijkende moedjahediencommandant Massoud – vertelt op een onverbloemde maar poëtische manier over de benarde situaties in zijn geliefkoosde land. Door de krachtige vertelling kan de kijker, naast de prachtige, maar ook gruwelijke, beelden en aangrijpende verhalen van geïnterviewden, zich inleven in de geschiedenis. Ook hoef je als kijker geen voorkennis te hebben over het onderwerp: de verteller en de geïnterviewden leggen de geschiedenis haarfijn uit. Afghanistan: the wounded land is kortweg een prachtige documentaire en een aanrader voor iedereen die iets wil leren over de complexe situatie in Afghanistan.

De vierdelige minireeks is nu te zien op npo.nl en vrt.be.

Kunst / Expo binnenland

De sterke vrouwen van Artemisia

recensie: Artemisia. Vrouw & macht

Het is een unieke kans die het Rijksmuseum Twenthe kunstliefhebbers biedt: er zijn nu maar liefst twintig Artemisia’s te bekijken. In totaal zijn zestig werken van haar bekend, dus dat is een hoge score.

Artemisia Gentileschi, Madonna met kind, 1610/11, Olieverf op doek Palazzo Pitti, Galleria Palatina, Florence

Het gaat om Artemisia Gentileschi (1593-na 1653), de Italiaanse schilderes die in Rome het levenslicht zag als dochter van de schilder Orazio Gentileschi en Prudentia Montone, een moeder die overlijdt als zij twaalf jaar is. Ze groeide er op en vluchtte naar Florence nadat ze was verkracht door haar leermeester Agostino Tassi. In Florence trouwde ze en verloor vier kinderen, wat buitengewoon zwaar moet zijn geweest. Ze reisde veel, en deed onder meer ook Londen aan. Uiteindelijk overlijdt ze in Napels.
In elke stad nam ze de stijl die daar gangbaar was over, maar wel met de nadruk op een dramatisch-realistische stijl. De invloed van Caravaggio en een Utrechtse tijdgenoot en caravaggist als Gerard van Honthorst, die ze in Rome had ontmoet, kan echter niet worden ontkend. Het is een invloed die via haar ook verder in de Italiaanse schilderkunst doordrong.

Vrouw & macht
In Enschede wordt aan de titel ‘Artemisia’ ‘Vrouw & macht’ toegevoegd. In de fraaie catalogus, met diepgravende essays en mooie afbeeldingen, wordt kunsthistorica Linda Nochlin aangehaald, die stelt dat de mogelijkheden niet voor het oprapen lagen voor vrouwelijke kunstenaars. Vrouwen hadden minder toegang tot een professionele carrière als schilder dan hun mannelijke collega’s. Een geniale uitzondering vormde volgens de feministe Germaine Greer, Artemisia. In Enschede hangen ze vaak naast elkaar: eenzelfde tafereel geschilderd door Gentileschi en door een mannelijke collega. Misschien kun je de schilderingen van mannen ‘erotisch’ noemen en die van Gentileschi, hoe je het ook wendt of keert, op z’n minst licht erotisch. Het verschil zit hem misschien meer in het feit dat de lichamen bij haar kwetsbaarder lijken en dat ze in de gelaatsuitdrukkingen meer ingehouden emoties legt. De dramatiek is bij zowel Gentileschi als haar mannelijke collegae echter duidelijk aanwezig.

Artemisia Gentileschi, Jaël en Sisera, 1620 olieverf op doek Szépmüvészeti Múzeum/ Museum of Fine Arts, Boedapest

Wat iemand op de stoep van het museum ertoe bracht te vragen of er veel spijkers te zien waren waarmee mannenhoofden werden doorboord. Hij doelde hiermee in het bijzonder op het doek Jaël en Sisera (1620) van Gentileschi dat apart op een wand wordt uitgelicht. Een sterk schilderij in heldere kleuren, zoals we die van bijvoorbeeld Guercino uit Bologna kennen. Ja, is het antwoord, er waren veel spijkers te zien, maar vooral veel sterke vrouwen, zoals Jaël die volgens het Bijbelverhaal Sisera, de legeraanvoerder van de Kanaänieten doodde. En ook, en dat trekt het beeld van een proto-feministe wat recht, heel traditioneel-christelijke taferelen, zoals het in 1979 herontdekte Christus zegent de kinderen (ca. 1628).

Een tussenpositie neemt wellicht Madonna met kind (1610-1611) in. Maria heeft daarop geen hemelse blik, maar is eerder afgebeeld als een figuur uit de Griekse mythologie. Ze is ook niet in het blauw gekleed, zoals te doen gebruikelijk, maar in het paars, wat overigens wel weer een diepere grond heeft; paars is de liturgische kleur van de veertigdagentijd, de tijd voor Pasen. En ook het kindje Jezus heeft niet de vroegwijze, goddelijke trekken die we van hem kennen. En let eens op de voeten die onder het gewaad van Maria uitpiepen…

Artemisia Gentileschi, Christus zegent de kinderen, ca. 1626 Olieverf op doek Arciconfraternita dei Santi Ambrogio e Carlodella Nazione Lombarda, Rome

Door de bijschriften ben je overigens toch al geneigd om op zulke details te letten, zoals de vele (parel)oorbellen, maar welk perspectief je als bezoeker bij deze fraaie expositie ook inneemt, het is door de insteek die is gekozen (vrouwelijke kunstenaar, vergelijking met mannelijke tijdgenoten, aandacht voor détails, fraaie begeleidende catalogus) de eerste geslaagde tentoonstelling in één van de drie programmalijnen die het Rijksmuseum Twenthe gaat volgen: Body Politics over diversiteit en over persoonlijke en groepsidentificatie. Of zoals het in de catalogus heet: ‘Wie mag ik zijn?’ Een groot kunstenares. Het smaakt naar meer!

 

Theater / Voorstelling

Om door een ringetje te halen

recensie: Upload – Michel van der Aa
Marco Borggreve

Upload is een multimediaopera van heden, verleden en toekomst. Het snijdt het thema ‘mind uploading’ aan dat van nu is, hoewel het eigenlijk ten diepste al zo oud is als de weg naar Rome, al speelt het verhaal in de toekomst.

 

Eerst het libretto dat Van der Aa zelf schreef in samenwerking met Madelon Kooijman en Niels Nuijten. Een verder naamloze vader (bariton Roderick Williams) kiest ervoor na zijn dood zijn brein te laten uploaden op een computerserver. Op die manier kan hij zonder lichaam altijd doorleven. In de opera wordt de vraag gesteld of de vader misschien ergens voor wegloopt (verlatingsangst) en of we als mens deze manier van doorleven wel zouden willen.
Het is de dochter (sopraan Julia Bullock) die voor de keuze wordt gesteld om door te gaan of te stoppen, wanneer de uploadprocedure niet helemaal naar wens verloopt en de vader vraagt hem te deleten. Dan zou hij, zingt ze, voor de tweede keer sterven en dat kan ze niet aan. De ‘tweede dood’ is overigens tevens een Bijbels begrip.

Zo oud als de weg naar Rome

Het idee dat lichaam en geest van elkaar zijn gescheiden, kennen we al van het dualisme dat de filosoof René Descartes verwoordde. Het idee dat het lichaam minder zou zijn dan de geest heeft zelfs nog oudere papieren. Ook hier is het tevens een Bijbelse notie; de apostel Paulus verkondigde het al.

De vragen die daaruit voortkomen en in de opera worden gesteld, worden niet beantwoord. Dat is aan ons, de toeschouwers. Of worden er toch hints gegeven? Tegen over elkaar staan de dichotomie leven en dood, lichaam en geest, menselijk en onmenselijk, man en vrouw, natuur en cultuur. Zij lijken in de muziek én de fantasiefilmbeelden van onder meer Joost Riedijk  te worden opgeheven. En let wel: het kan mis gaan, en dan resten slechts twee (!) a capella gezongen woorden die weliswaar associatief met elkaar hebben te maken, maar geen eenheid meer vormen.

De hint zit ook in de vooraf opgenomen soundtrack en de live gespeelde muziek door Ensemble Musikfabrik onder leiding van Otto Tausk. Zij vullen elkaar aan of wisselen elkaar af, waarbij het soms niet helemaal duidelijk is of je nu naar de soundtrack of naar het ensemble zit te luisteren.
Iets soortgelijks gebeurt met de film, die deels live en deels vooraf is opgenomen. Op die manier wisselt het perspectief telkens, zoals dat ook in de literatuur over mind-uploading gebeurt.

Hoe het overkomt

Volgens de onderzoeker Melanie Challenger bijvoorbeeld, een generatiegenoot van  librettist Van der Aa, zouden we om te beginnen moeten accepteren dat ons leven eindig is. Zij gaat daarop in in haar boek Het dier in ons. Een nieuwe geschiedenis van de mens. Zij vindt uploaden onrealistisch en onwenselijk, omdat de fysieke werkelijkheid er minder toe zou doen dan de rationele. Bovendien vindt zij uploaden verspilling van geld in deze tijd van crisis. Wel wil zij af van het dualisme tussen lichaam en geest.

Dat is de rationele manier van denken over het thema uploaden. Maar hoe komt de multimediaopera nu over op het publiek? Je wordt als toeschouwer in bijna anderhalf uur helemaal opgezogen in alles wat er voor en achter op het toneel gebeurt. Niet in de laatste plaats door de geweldige zang van de twee hoofdrolspelers, Williams en Bullock. Allebei hebben ze een grote ‘aria’ die indruk maakt, zoals Shakespeare zijn hoofdrolspelers altijd een grote monoloog geeft. Met name het lyrische This is were you are van de sopraan, die vergezeld ging door prachtige, haast etherische ensembleklanken en filmbeelden die aan de natuur deden denken, maakte indruk.

Niet voor niets kwam het volledige ensemble aan het slot ook naar voren (op het toneel zaten ze al) om het enthousiaste applaus in ontvangst te nemen. De nieuwe opera van Van der Aa en de uitvoering daarvan waren dan ook om door een ringetje te halen. Laten we hopen dat de filmopera nog eens wordt hernomen.

Boeken / Film / Kunst / Muziek / Theater / Boeken / Film / Kunst / Muziek
special: De eerste aflevering van de officiële podcast van 8WEEKLY

8WEEKLY PODCAST AFLEVERING 1

De diverse redactie van online cultuurmagazine 8WEEKLY.nl bespreekt het recente cultuurnieuws, nieuwe releases, evenementen en festivals. Wij bespreken scherpe culturele stellingen en geven cultuurtips over boeken, films, muziek, podiumkunsten, beeldende kunst en meer!

In de allereerste aflevering van de 8WEEKLY podcast bespreken onze redactieleden Vick, Jorien, Sanne en Jesse het recente cultuurnieuws. Onder andere films, tv-series en musicals passeren de revue, vlak voordat Sanne naar de eindfilm van het NFF vertrekt. Wie ziet Vick als de gedroomde opvolger van Daniel Craig in de rol van de beroemde Britse spion? Welke Zuid-Amerikaanse muzikant maakte grote indruk op Jesse? Wat vond Sanne van De Veroordeling? En wat verwacht Jorien van megamusical Aladdin? Je kunt het allemaal horen in de allereerste aflevering van de nieuwe podcast van 8WEEKLY!