De achterkant van flatgebouwen.

Op het eerste gezicht is De achterkant van flatgebouwen een bundel waarin thema’s als techniek en wetenschap, dierlijkheid en ook onze taal wonderlijk met elkaar gecombineerd worden. De combinaties blijken volkomen logisch op elkaar te zijn afgestemd en tonen de lezer zowel de angst als het verlangen dat aan het leven zo inherent is. Het motto spreekt van een ‘animal state‘, waarna de eerste paar gedichten weliswaar lichamelijk, maar ook afstandelijk en wetenschappelijk aandoen.

Wetenschap, techniek en gevoel
Die afstand wordt gecreëerd door de woorden die Verbeke kiest. Een meisje wordt bijvoorbeeld vergeleken met een zenuw die op de tast is, ‘een axon zonder plan’ is zij en ‘een meisje tot de min negende macht’, niet groter dan een molecuul. Het gedicht ‘Honda asimo’ gaat over een humanoid met een batterijen hart en de wens de robot dierlijke dingen aan te leren. Achter die wetenschap en techniek zit echter een wereld vol gevoel, een ware en vloeibare waterwereld waarin je stuurloos bent.

In het deel van de bundel getiteld ‘Manieren van water’ wordt de achterkant van de techniek zichtbaar. In het water loert steeds het gevaar: ‘Water is de minst milde vorm van liefhebben.’ Je moet steeds op je hoede zijn. De ware kant van het leven en ook de dood zijn onafwendbaar, zo laat het deel ‘Kerfdierliefde’ (prachtig woord!) ons zien.

Aan ons, mijn kerfdier
ontsnappen we niet

Het (on)vermogen van taal
Vervolgens wordt de taal onderzocht in een serie gedichten met de titel ‘Scrabble’. Hier blijkt het onvermogen van de taal om de ons omringende wereld adequaat weer te geven. De wereld was er eerst, de taal kwam pas later. De wereld dus in zijn totaliteit een geval van avant la lettre. Het gedicht ‘Scrabble’ maant ons daarom tot voorzichtigheid ten opzichte van taal.

Ruil je naam voor een handvol blanco letters
Snoer de vierkante taal waaruit je ontstond
dicht en zoek je nooit voltooide vorm

Verzet je tegen de letter. Wantrouw woordwaarde
Schaaf je aan de wereld. Hou van het dier, van het ding
Hou van mij. Negeer imperatieven

Verbeke nodigt ons uit om nooit genoegen te nemen met welke beschrijving dan ook. Hij nodigt ons uit te zoeken naar de nooit voltooide vorm van onszelf, de mensen en dingen om ons heen, de angst en het gevaar ten spijt. Aan het einde van de bundel verwijst hij opnieuw naar de ware kant van het leven (en de dood) als iets wat je in zijn geheel wilt ervaren, een verlangen (en een angst) waarop ieder van ons zichzelf waarschijnlijk wel eens betrapt. Voor iemand die de taal ‘ons mooiste verraad’ noemt, kan hij er goed mee overweg.

De romans en poëziebundels van de Vlaamse auteur Tom Lanoye worden al jarenlang door een groot publiek gelezen en leverden Lanoye veel nominaties en literaire prijzen op. In zijn oeuvre speelt theater als thema een grote rol. Zo is Lanoyes meest recente roman Sprakeloos (2009) een liefdevolle en humoristische lofzang op zijn moeder, een uitbundige amateur-actrice die door afasie wordt getroffen en haar spraakvermogen verliest. Lanoye laat er in dit boek geen twijfel over bestaan dat zijn moeder hem een levenslange liefde voor theater bezorgde.

Bovendien kan iedereen die hem ooit uit zijn werk zag voordragen bevestigen dat Lanoye het acteergen van zijn moeder heeft geërfd. Een voorleessessie van Lanoye is niets minder dan een spektakel. Minder bekend is het feit dat Lanoye zelf een groot aantal theaterstukken heeft geschreven. In de theaterwereld wordt hij geprezen om zowel zijn eigen teksten als om zijn (rigoureuze) bewerkingen van werk van onder meer Shakespeare, Euripides en Klaus Mann.

Lichtvoetige lusteloosheid
Lanoyes nieuwste werk De Russen! is een bewerking en samenvoeging van twee vroege stukken van Anton Tsjechov: Platonov en Ivanov. Lanoye vertelde ooit in een interview dat hij van het werk van Tsjechov houdt vanwege ‘het moderne levensgevoel’ dat in diens werk is terug te vinden. Dit levensgevoel is een combinatie van lusteloosheid, verveling en lichtvoetigheid dat in de Nederlandstalige literatuur misschien wel het duidelijkst naar voren komt in de naoorlogse literatuur, zoals in Reves De avonden.

Het werk van Tsjechov heeft dus al een duidelijke eigen identiteit, maar toch is het Lanoye gelukt om zijn stempel op het werk te drukken. Ook het feit dat De Russen! een theatertekst is, met uitsluitend dialogen en toneelaanwijzingen, weerhoudt Lanoye er niet van zijn eigen draai aan het werk te geven. Zo zegt een van de personages in het stuk:

Twee mannen van een grote generatie, die alles mee hadden om te slagen en die nu zitten te somberen over hun mislukking… Mag ik erbij komen zitten? Ik wil er geen woord van missen.

In deze passage is te lezen hoe Lanoye het lusteloze en tegelijk ook lichtvoetige van Tsjechovs orginele werk overeind houdt en daar ook zijn eigen eenvoudige, realistische en soms onverwacht bloemrijke stijl aan toevoegt.

Taalkunstenaar
Ook voor wie niet gewend is aan het lezen van theaterteksten is De Russen! zeer geschikt leesmateriaal. Het is Lanoye gelukt om een tekst die uitsluitend uit dialogen en aanwijzingen bestaat continu spannend te houden. Geen eenvoudige opgave, maar dankzij zijn stijl is het Lanoye gelukt. De dialogen zijn zo scherp dat het bijna onmogelijk is het boek weg te leggen. Je hebt geen acteurs nodig om de gebeurtenissen voor je te zien. Dat zelfs de toneelaanwijzingen prachtig zijn, bewijst onder meer het volgende citaat:

Centraal vooraan ligt een dode […] Achter hem beginnen de acteurs die niet bij deze en/of de volgende scènes betrokken zijn het puin te ruimen, een wak veroorzakend in de werkelijkheid.

Dergelijke zinnen laten zien dat toneelteksten in handen van Lanoye worden omgebogen in pure literatuur.

Het toneelstuk De Russen! wordt momenteel gespeeld door Toneelgroep Amsterdam.