~

Speels gebrek aan logica

In zijn ruim dertigjarige carrière heeft Murakami veel korte verhalen geschreven. Ze werden onder andere gepubliceerd in de verhalenbundels De olifant verdwijnt, Na de aardbeving en Blinde wilg, slapende vrouw, die samen bijna vijftig korte verhalen bevatten. Daarvan zijn De tweede broodjesroof, De dansende dwerg, Kikker redt Tokio en de beide verfilmde Tony Takitani en Gods kinderen dansen allemaal fanfavorieten. De meerwaarde van deze uitgave van Slaap zijn de tekeningen, die eerder werden opgenomen in een Duitse editie.

Slaap gaat over een vrouw die níet slaapt, al zeventien dagen en nachten. De nachtrust wordt haar ontnomen nadat ze ontwaakt uit een nachtmerrie. Aan het voeteneinde van haar bed staat een grijze man die haar voeten onophoudelijk besprenkelt met water. Het onwerkelijke uitgangspunt is een bekend gegeven voor Murakamiliefhebbers. Zijn oeuvre wordt immers gekenmerkt door onwerkelijke situaties en een speels gebrek aan logica. De lezer is echter snel geneigd de situatie te accepteren. De vrouw, een ik-vertelster, doet dat zelf immers ook, nadat ze haar situatie heel even met argusogen heeft bekeken. 

Spoileralert Anna Karenina

Ondanks het ontbreken van een fatsoenlijke nachtrust blijft haar leven nagenoeg hetzelfde. Sterker nog, het wordt er zelfs beter op. Ze is vitaler dan ooit en ziet er zelfs mooier uit. Daarnaast leidt ze een geborgen bestaan met haar man en kind. Net als altijd maakt ze het huis aan kant, doet boodschappen en trekt haar dagelijkse baantjes in het zwembad. Ze is zogezegd een modale burger.

Omdat ze opeens tijd over heeft – de nachtelijke uren moeten ook worden gevuld – maakt ze ’s nachts autoritjes en pakt haar lang vergeten hobby lezen weer op. Wat Murakami er vervolgens toe beweegt Tolstojs Anna Karenina van voor tot achter uit de doeken te doen blijft echter een raadsel. Wie de Russische klassieker ooit nog wilde lezen kan zich daarna de moeite besparen. Waarom zou iemand bijvoorbeeld de film Shutter Island kijken, die naar de clou toewerkt, en vervolgens aan Dennis Lehane’s roman beginnen?

Er staat iets op knappen

Slaap is een typisch Murakamiverhaal, vol elementen die fans vertrouwd zijn. Allereerst het surrealistische karakter van novelle. Vreemde figuren zoals een man die olifantenoren maakt en een sprekende kat worden opgevoerd in modern Japan. Ook de hoofdpersoon is een doorsnee Murakami-personage: een einzelgänger die weinig conversaties aangaat, veel in gedachten mijmert en alles zijn beloop laat gaan. Iemand die niet per se tevreden is met het leven, maar weinig te klagen heeft. Een vrij gewillig personage, geheel afhankelijk van de pen van de Japanner.

Het meest bepalend voor Slaap is de sfeer. Er wordt gerefereerd naar verleden, heden, toekomst en algemene veranderingen in het leven van het personage. Zoals het leesgedrag van de vrouw – waarom is ze er ooit mee gestopt? Of een aanvaring die ze met haar schoonmoeder had. Door verschillende van zulke, ogenschijnlijk nietszeggende gebeurtenissen ontstaat een zekere spanning. Als lezer voel je aan: er staat iets op knappen, er staat iets te gebeuren. Slaap dringt constant aan om verder te lezen.

Voer voor de fans

De tekeningen zijn gemaakt door Kat Menschik. Deze Duitse kunstenares is net als Murakami niet vies van surrealisme. Haar werk vergt verbeeldingsvermogen, maar dat staat het bevreemdende verhaal goed. De illustraties zijn gebaseerd op het ritme en verloop van het verhaal, wat bijdraagt aan de sfeer. Ze geven hun boodschap echter niet altijd prijs. Sommige zijn duidelijk te herleiden naar Slaap, maar soms is de link lastig te leggen.

Slaap is niet het beste korte verhaal van Murakami, maar het komt fans in alle opzichten tegemoet. Daarom is het ook echt voer voor de liefhebbers. Want deze zoethouder – een nieuwe roman is nog ver weg – leent zich niet voor een eerste kennismaking. Zo’n lezer kan beter De olifant verdwijnt aanschaffen, waar naast Slaap nog zestien andere verhalen instaan, en voor vrijwel dezelfde prijs. De fans hebben er echter een keurig verzorgd kleinood bij. 

Irvine Welsh’ debuutroman Trainspotting (1993) heeft zowel in boekvorm als op film de klassiekerstatus bereikt. De Schotse cultauteur staat bekend om zijn rauwe en realistische beschrijvingen. Zijn kenmerkende thema’s – seks, drugs, drank, depressies en het uitschot van de samenleving – komen terug in Misdaad. Hoewel dat terugkeren van thema’s op het eerste gezicht lijkt op een kunstje, is de herkenbaarheid juist wat Welsh Welsh maakt. Ook komen zijn personages in verschillende boeken terug door een cameo, waardoor zijn boeken toch een soort reeks vormen.

Kinderlokker op elke straathoek

De hoofdpersoon in Misdaad, Ray Lennox, kennen we al van zijn bijrol in Smeris. Rechercheur Lennox faalt in een Schotse pedofiliezaak. Vol demonen vertrekt hij met zijn verloofde Trudi naar Florida voor een opfrissende vakantie. Lennox zakt steeds dieper af en verliest zichzelf in nachtclubs, drank, vrouwen en cocaïne. Wanneer hij met twee vrouwen mee naar huis gaat, vindt hij daar een tienjarig meisje. Een slachtoffer van kindermisbruikers. Hij besluit het meisje te redden en slaat met haar op de vlucht.

In deze roman lopen twee verhaallijnen door elkaar heen: de zaak in Edinburgh, waarin het draaide om het opsporen van de moordenaar en verkrachter van een zevenjarig meisje. En die van het tienjarige meisje dat slachtoffer is van een pedofielennetwerk in Miami. In Lennox’ visie zijn de twee zaken onlosmakelijk met elkaar verbonden. De daders zijn tenslotte allemaal dezelfde onmenselijke beesten, waarvoor alle scheldwoorden tezamen nog lang niet de lading dekken.

Onlegendarische leeservaring

Met een onderwerp als pedofilie zouden je zintuigen tijdens het lezen overuren moeten draaien. Het ongeloof, de woede, de angst, het onrecht: de opgeroepen emoties zouden bijna te veel moeten zijn om te hanteren. Het pleit voor Welsh dat hij er niet voor terugdeinst deze schokkende materie te beschrijven, maar van bovenstaande is nauwelijks sprake. Je kunt het boek prima lezen zonder het weg te willen leggen omdat het je te veel wordt. Misdaad laat geen indruk achter.

Wel is Welsh’ thriller eerlijk geschreven. Hij toont hoe het slachtoffer de jager kan worden. Het tienjarige meisje, dat niet beter weet, probeert Lennox te verleiden. Omdat ze hem aardig vindt en hoopt dat het met hem beter voelt dan met de andere mannen. Een intens treurige zienswijze, maar o zo voorstelbaar. Maar de slachtofferrol kan ook de andere kant op slaan, waarbij het slachtoffer agressief en bezeten wordt. Het meisje is onschuldig in haar toenaderingen, maar de suggestie dat een slachtoffer een misdadiger kan worden, is sterk aanwezig.

Thrillerrecept op de kop

Dit boek roept niet alleen de vraag op hoever goedpraten en medelijden mogen gaan, maar ook tot op welke hoogte iemand schuldig is aan pedofilie. Lennox maakt fouten, door bijvoorbeeld een discutabele collega alleen te laten met een minderjarige. Hoewel de misbruiker altijd de schuldige is, kunnen anderen ook fout zitten door het misbruik te faciliteren. Die ondertoon maakt dat de dreiging telkens opnieuw wordt opgevoerd. En Lennox heeft duidelijk geheimen. Zal hij toch zwichten voor de verleidingen van het meisje?

Welsh is een meester in het uitbuiten van zijn spanningsboog, maar verliest die spanning meteen weer door de personages van alle kanten te benaderen. De lezer weet helaas gewoon te veel. Het mag duidelijk zijn dat Welsh geen standaardthriller heeft afgeleverd, met een rechercheur of patholoog anatoom die stukje bij beetje een zaak ontrafelt. Het gaat in Misdaad niet om het speurwerk. De plot is eenvoudig, en de uitwerking van de achterliggende gedachte blijft oppervlakkig. Zo legendarisch als Trainspotting is Misdaad niet, daarvoor is de materie van Misdaad te ernstig beschreven, en het einde te zoetsappig. Het succes van Welsh’ eerste roman is ook niet te evenaren; een vergelijking kan zijn nieuwste alleen maar in de weg staan. Als opzichzelfstaand boek is Misdaad onderhoudend, maar door de reputatie van de auteur zal menig lezer teleurgesteld raken.