Laten we het inderdaad maar een ‘situatie’ noemen. Op de vooravond van de eerste (Gemeentelijke) bezuinigingen stemt ze zelfs zeer pessimistisch. Toen ik even voorbij het midden van de bundel in het tweede artikel geraakte, ‘Alleen op cultuur zet je een Ork’, werd ik zo intens treurig dat ik de muziek aanpaste die op de achtergrond speelde. Ook vlees en bloed heeft soms behoefte aan troost.

Ongezien de tyfus
‘Verder schijt, kots en kwijl ik op heel die links-gehandicapte kutst stroming. Ik ben blij dat de tijd gekomen is dat ik kan dansen op de restanten van jullie frobels. Het voelt goed dat Rutte 1 jullie tot op het bot gaan desubsidieren. Ongezien de tyfus aan heel het zooitje’. Nasrs bezorgdheid om cultuur wordt wellicht het best geïllustreerd door dit stukje fanmail dat hij in zijn voorwoord opnam. ‘Kutst’ is leuk gevonden, maar wat een bedroevende spelling. Gelukkig pareert hij: ‘Het gaat goed met de poëzie. Ze moet dood, dus ze leeft’.

De poëzie van Nasr zindert. Wie naar de ontwikkeling van zijn eigen schrijven kijkt, ziet hoe ze van hun overwegend lyrische en romantische toon allengs een maatschappelijk-geëngageerde gerichtheid hebben gekregen die in toenemende mate een prozaïsche vorm eist. Nasrs uitgeschreven engagement heeft veel te maken met het Stadsdichterschap van Antwerpen (2005-2006) en met zijn functie als Dichter des Vaderlands (sinds 2009). Overigens zit het hem in zijn botten: hij is een begenadigd publicist. In 2006 werd hem door het Humanistisch Verbond de ereprijs Journalist van de Vrede toegekend vanwege zijn bijdrage aan de begripsvorming tussen westerse en oosterse culturen door starre vooroordelen kritisch te toetsen.

Mengelberg
Mijn nieuwe vaderland bestaat uit drie delen. Het eerste gaat over onze hang naar vrijheid. Het tweede buigt zich over de Nederlandse cultuur. Het derde en laatste deel bestaat uit ‘Het hemelse leven’, een lang gedicht over de relatie tussen kunst en politiek. Die titel verwijst naar het slotlied uit Mahlers Vierde symfonie. Deze afsluiting is opgedragen aan weggezuiverde joodse orkestmusici tijdens de bezettingsjaren. Nasr droeg er twee delen uit voor met het Amsterdam Ensemble op 4 mei 2011.

In ‘Het hemelse leven’ staat Willem Mengelberg centraal, toentertijd dirigent van het Concertgebouworkest. Deze vriend van de joodse componist Mahler wilde zich aan alle politiek onttrekken, maar werd daardoor collaborateur. In de slotfase van het gedicht zegt hij:

kunst is geen politiek
als ik iets gedaan had
zou ik het begrijpen
maar ik heb me nergens mee bemoeid

Maar in tijden van politieke crisis – ook nu, lijkt de boodschap – moet je positie kiezen en Nasrs werk is te lezen als een oproep tot engagement:

dat is de smet van europa
dat allen zeggen
het gaat mij niet aan

Het zingen bij een dode
Misschien klinkt ‘Mahler’ en ‘orkestmusici’ wel te sjiek voor gedesinteresseerde oren. Had Nasr niet beter iets moeten doen met wat op straat leeft? Dat deed hij, met ‘mi have een droom’. Geschreven in levend, straattalig Nederlands waarin een grote behoefte aan geborgenheid spreekt: ‘mi have een droom van brekend glas / ik droom achteruit, van een stitti die stilstaat & thuis op mi wacht’. Had de Dichter des Vaderlands niet meer de actualiteit in ogenschouw moeten nemen? Ook dat doet hij, aan de lopende band. Als hij in ‘uit nutteloze noodzaak’ het nut van kunst probeert te beschrijven:

de waarheid is
zij heeft geen nut
kunst is maar een bijproduct
zij is niet nodig om te kunnen
eten, neuken ademen

[…]

bij een vijand zonder handvat
helpt alleen het nutteloze
dan helpt kerven in een bot
stieren schetsen in een grot
dan helpt de nachtwacht
en het zingen bij een dode

Noodzaak
Nasr laat een geluid horen tegen de huichelachtigheid van Rutte I. Lik op stuk krijgt niet alleen de PVV, waarvan Nasr aantoont dat zij haar kiezers keer op keer laat vallen, ook het gedraai van CDA en de VVD blijft niet onbesproken. Herinnert iemand zich nog dat Blok zich afvroeg waarom er geld naar cultuur ging, terwijl ook dierentuinen opvoedkundige waarde bezitten en rijwielzaken geen subsidie krijgen? Beiden werden wel gesubsidieerd, toont Nasr aan: dierentuinen krijgen het en vergeet ons Nationale Fietsplan niet.

Door iemand als Zijlstra (de Ork) aan te stellen als Staatssecretaris van OCW – die eens aangaf niets met cultuur te hebben – verwijt de dichter premier Rutte de PVV naar de mond te praten om geen kiezers te verliezen. Minister Schippers van VWS die stelde ‘dat psychiatrische aandoeningen en depressies “binnen eigen kring uitgevogeld” moeten worden’; Nederland teruggeven aan de Nederlander: het kabinet wist elke herinnering aan Nederland uit. Aldus Nasr, die zich als hofnar in zijn element weet: sterke, heldere teksten en een duidelijke boodschap. Een aanrader die je iedereen onbeschroomd mag opdringen.

In 2008 verschijnt Roches debuutroman Vochtige streken, waarin het vrouwelijke hoofdpersonage – nog een tiener – in het ziekenhuis belandt vanwege een mislukte scheerpoging van haar schaamstreek. Na dat ongeluk volgen talloze anekdotes waarin gedetailleerd wordt ingegaan op de aambeien, wonden en seksuele escapades van de protagoniste. Sommige recensenten zagen in Vochtige streken een feministisch manifest: Roche zou het hedendaagse klimaat bekritiseren waarin van vrouwen een haar- en geurloos lichaam wordt verwacht. Anderen beschreven het boek als pure ranzigheid en namen het Roche kwalijk dat ze met haar boek enkel zou willen provoceren, wat ten koste zou gaan van een helder plot. En provoceren doet Roche graag: zo bood ze vorig jaar aan om seks te hebben met bondspresident Christian Wulff in ruil voor zijn veto tegen de verlenging van de levensduur van de Duitse kerncentrales.

Meer dan provocatie
In tegenstelling tot Vochtige streken heeft Roches nieuwste boek, Schootgebed, meer te bieden dan alleen schokkende scènes. Roche, in Duitsland al jaren bekend als presentatrice van muziekprogramma’s, verwerkte haar eigen indrukwekkende levensverhaal in het boek: op weg naar haar bruiloft komen haar drie broers om het leven bij een groot auto-ongeluk. Het hoofdpersonage Elizabeth Kiehl overkomt iets vrijwel identieks, en vanwege die gebeurtenis is ze continu bang om een geliefde te verliezen.

Die angst komt onder meer tot uiting in haar eindeloze pogingen om haar man te behagen, vooral op seksueel gebied. Dit leidt tot wederom veel seks, zoals de paginalange openingsscène waarin Elizabeth zeer gedetailleerd beschrijft hoe ze haar man oraal bevredigt. Net als zijn voorganger bevat Schootgebed veel onsmakelijke anekdotes, zoals die waarin het hoofdpersonage met behulp van plakband test of ze lintwormen heeft. Maar waar de schokkende scènes in Vochtige streken geen ander doel lijken te dienen dan pure provocatie, worden ze in Schootgebed ingezet ten dienste van de psychologische karakterisering van Elizabeth – een grote stap vooruit voor Roche.

Te veel ingrediënten
Feminisme speelt een belangrijke rol in Roches nieuwe boek. Elizabeth beschrijft haar moeder als een groot aanhanger van Alice Schwarzer, een vooraanstaand Duits feministe. Elizabeth heeft van haar ‘mannenhatende moeder’ meegekregen dat seks slecht is. Ze zet zich tegen dit idee af door bijvoorbeeld samen met haar man prostituees te bezoeken. Elizabeth beschrijft haar gedachten tijdens een van die bezoekjes als volgt:

Ik ontspan totaal, strek mijn armen uit naar rechts en naar links, kijk naar het plafond, en ondertussen kan het me niks meer schelen waar mijn man bij haar overal naar binnen kruipt. Ik moet er inwendig om lachen, hoe cool we zijn, hoe cool ik ben, hoe bang ik van tevoren was, en dat het me gelukt is om Alice en mijn moeder tot zwijgen te brengen.

Met dergelijke teksten verwerkt Roche in Schootgebed felle kritiek op het conservatieve feminisme dat seks neerzet als een middel tot vrouwenonderdrukking. Hierdoor wordt Roche door veel critici als seks-positieve feministe beschouwd. Schootgebed heeft dus vele gezichten: het is een kritisch betoog tegen ‘ouderwetse’ feministen, maar ook het een verhaal van een getraumatiseerd persoon, een poging tot provocatie én een deels autobiografisch werk. Voldoende ingrediënten voor meerdere sterke romans, maar doordat het allemaal samen komt in één boek is het nogal veel – te veel. Roche werkt geen enkel onderdeel verder uit, waardoor het boek nergens de diepte in gaat. Schootgebed is dus een grote stap vooruit na Vochtige streken, maar blijft oppervlakkig. Driemaal is scheepsrecht?

Voor intellectuele liberaal-progressieven en Nederlanders van Marokkaanse afkomst heeft de hoofdpersoon in dit boek weinig goede woorden over. Peter van Rijswijk, doctor in de sociale wetenschappen, docent in Leiden is bepaaldelijk onvriendelijk jegens deze twee groepen, omdat hij – product van een Rooms-rood Rotterdams arbeidersmilieu – zich met niemand uit deze groepen kan vereenzelvigen. Zijn eenzijdig gevoelsleven en weinig opgewekt humeur laten dat niet toe, en hij kan zich uit dat sentiment ook niet bevrijden. Bij vlagen lijkt Van Rijswijk op een Maarten van Rossem: scherp en geestig, grossierend in ironisch cynische (of cynisch ironische?) aforismen, maar uiteindelijk wordt Van Rijswijk een ‘Henk’, een boze blanke man zonder invoelingsvermogen of mededogen voor de medemens.  

Intellectuelen versus Marokkanen
De intellectuele liberaal-progressieven in Amsterdam geloven, in de woorden van Van Rijswijk, ‘dat mannen en vrouwen gelijk zijn, dat de samenleving vanuit de studeerkamer bestuurd kan en moet worden, dat vreemdelingen per definitie vol goede bedoelingen zitten en […] Het Land van Ooit.’

In zwaar contrast tot de Amsterdamse vrijheidsgeest staat Rotterdam, waar Van Rijswijks jeugd ligt, waar hij nu nog maar weinig van herkent: ‘Spangen was Spangen niet meer. De ooit vitale volkswijk was verworden tot een doodse angstaanjagende buurt vol drugspanden en verpaupering. Het aangezicht werd bepaald door migranten, die slechts belangstelling koesterden voor de Turkse en Marokkaanse competitie (…) het greep je bij de keel. (…) Blank en zwart leefden langs elkaar heen.’

Het zijn zulk soort observaties, die op zich, in een andere context, uit een andere mond, nog niet als het overbekende populistische ‘henkerige’ geluid klinken, maar in de verhaalde levensloop van Van Rijswijk gaandeweg dat overcynische, gedesillusioneerde geluid aannemen. Niet alleen, omdat zijn vriendin bij hem weggaat voor een Marokkaanse man, niet alleen omdat zijn Rooms-katholieke geloof alleen nog goed is voor hoon, niet alleen omdat hij zijn inspiratie als academicus verliest – er zijn wel meer academische, voormalig Rooms-Katholieken verlaten door hun wederhelft. Nee, de grondtoon van Van Rijswijk is fantasieloos en zwaar spottend, waardoor hij ten langen leste weinig meer de moeite waard vindt.

Leyen al helemaal niet!
Waar Rotterdam staat voor de vergane jeugd, staat Amsterdam voor gemakkelijke luxe. Academisch Leiden is een te nette omgeving, waaruit hij snel, ‘na gedane zaken terugkeert in de hoofdstad’ net als Karel van het Reve, zoals hij potsierlijk van zichzelf opmerkt. Geestig. Alleen, een Van het Reve is hij niet: hem ontbreekt de intellectuele brille of de vrijheid in het denken.

Geslaagd is deze novelle in het scheppen van ergernis! Toch weer die lul! In die zin is Van Rijswijk kort en bondig neergezet, te kort en te bondig, omdat de conclusie voor de lezer getrokken wordt: Van Rijswijk is fout.

Te gemakkelijk zijn ook de sporen des tijds die kleven aan dit boek: zullen begrippen als Powned of linkse hobby de lezer over vijftig jaar nog wat zeggen? De vrouwelijke personages bieden geen intellectueel of emotioneel tegenprogram: zij worden alleen in het perspectief van Van Rijswijk instrumenteel beschreven in zeurderigheid of hitsigheid of ouwebessigheid. Van Rijswijk blijkt altijd al een zeikerige Henk te zijn geweest en daarmee moet de lezer het doen. Hadden de vrouwelijke tegenspelers iets meer vlees op de botten gekregen, had de auctoriale stem iets sterker gesproken, dan was er een tegenprogram mét perspectief geweest en was deze novelle een roman geweest.