De stad en de tijd is het debuut van de Vlaming Jonathan Robijn. Deze verhalenroman bestaat uit negen chronologisch geordende verhalen die zich in Brussel afspelen. In het eerste verhaal is het 1958, het laatste verhaal is gesitueerd in het heden. Daarmee lijkt de titel verklaard. Maar de liefde is de werkelijke hoofdfiguur in deze verhalenroman.

De verhalen zijn onafhankelijk van elkaar te lezen en steeds is er een andere hoofdpersoon. Robijn lijkt een voorliefde te hebben voor sukkelaars. Alle hoofdfiguren, of ze nu parfumeur zijn, koffiewinkelier, legerofficier, hoge ambtenaar of veelbelovend concertpianiste, hebben de grootste moeite zich staande te houden in het leven. De manier om hiermee om te gaan is monomanie. Door zich blind op hun bezigheden te storten blijven ze overeind, totdat de liefde bij hen aanklopt en alles overhoop gooit.

De liefde als breekijzer
Het openingsverhaal heet De indringer. Het is 1958, Brussel is een zomer lang het middelpunt van de wereld. De eerste wereldtentoonstelling na de Tweede Wereldoorlog zorgt voor een extatische sfeer in de stad. De dochter van de Vlaamse parfumeur Gustaaf De Geest raakt verliefd op een Franstalige Belg. De progressieve wind die door de internationale paviljoens waait, heeft de Brusselse huiskamers nog niet bereikt. Daar ruikt het nog naar muf nationalisme. Een Vlaming en een Waal op één kussen: een grotere schande is nauwelijks denkbaar. Het is het eerste verhaal waarin de liefde slachtoffers maakt, en het zal niet het laatste zijn. Alle verhalen van Robijn gaan over de kracht van de liefde. Deze is destructief, maar evengoed onontkoombaar.

Klassieke vertelkunst
Robijn is een echte verteller. Hij bouwt zijn verhalen vakkundig op en weet de spanning die hij al in de eerste zinnen oproept in bijna alle verhalen vast te houden. Korte zinnen worden met lange meanderende zinnen afgewisseld, en met zijn ietwat archaïsche stijl creëert Robijn de nodige afstand. Deze past echter perfect bij de vaak wat belegen sfeer die hij in zijn verhalen oproept.

Toen Gustaaf De Geest de deuren van zijn parfumerie, gevestigd in een statig herenhuis op de Adolphe Maxlaan, die ochtend opende, had hij de indruk dat de wereldtentoonstelling zijn leven ondersteboven zou gooien en toch zou het nog meer dan twintig jaar duren voor hij besefte dat zijn voorgevoel hem niet had verraden.

Sterk gekruid
Thomas Rosenboom schreef al eens: ‘Wie Chinees wil koken zal Chinese kruiden moeten gebruiken.’ Robijn heeft er duidelijk plezier in om zijn verhalen rijkelijk te marineren met vakkennis. In De indringer leren we over de verschillende geuren en welke kwaliteiten zij hebben, in De koffiebranderij komen we te weten waarom kopie luwak de duurste koffie ter wereld is en in het verhaal De opmerking worden we bijgepraat over de verschillende bedreigde diersoorten die onze aarde rijk is.

Een van de meest geslaagde verhalen is Chocolade. Ook hier verkrijgt de lezer weer de nodige vakkennis, dit keer over de patisserie. Chocolatier Marcus Homans is een man van rond de veertig die met zijn oude moeder samenwoont. Hij is nog niet zo lang geleden uit de gevangenis ontslagen, waar hij het vak heeft geleerd. Marcus stelt dat hij onschuldig is aan de moord op een jonge vrouw, maar gaandeweg het verhaal gaat de lezer daar steeds meer aan twijfelen. Buiten zijn moeder en wat zakelijke contacten gaat Marcus met niemand om. Elke avond sluit hij zich in zijn slaapkamer op om via een telescoop naar de overbuurvrouw te gluren. Het is een eenzijdige liefde op afstand, maar als zij hem op een dag aanspreekt komt hier een einde aan.

In alle verhalen zijn de openingzinnen krachtig en effectief, maar de mooiste openingszinnen komen uit Chocolade.

Marcus Homans schrok toen hij de deur opendeed en meneer Vandevelde zag staan. Op slag was hij er zeker van dat hij de tweede kans die het leven hem had gegeven definitief om zeep had geholpen.

Gissen
In alle verhalen hangt er iets vreemds in de lucht, iets ongrijpbaars. Er klopt iets niet, maar de lezer kan er niet zomaar de vinger op leggen. Elk verhaal eindigt met een hint, meer niet. Vlak voordat het definitieve antwoord lijkt te komen, draait de schrijver de camera weg. Je komt er nooit precies achter waarom de personages doen wat ze doen. Hun kern geven ze nooit prijs, daar mag je naar gissen.

In de laatste twee verhalen vliegt Robijn wel enigszins de bocht uit. In De opmerking wil de schrijver te jolig zijn en maakt hij de hoofdpersoon en dierenbeschermer Helmut Klausner tot een volstrekte karikatuur. Wat er vervolgens met hem gebeurt laat je koud. In De bomaanslag maakt Robijn een klassieke fout. Hij wil afsluiten met knallend vuurwerk, en dat terwijl de eerdere verhalen het juist van de subtiliteit moeten hebben. Hij voert God en Allah op, ruziënd op een wolk. Het zij hem vergeven. De stad en de tijd is een uitstekend debuut. Met de eerste zeven verhalen laat hij zien het talent in huis te hebben om tot een groot schrijver uit te groeien.

‘Misschien is wat ik schrijf een heksenbrouwsel’ merkt ze op. Zeker is dat verscheidene kwade krachten haar existentiële inzet voortdurend dreigen te ondermijnen. En die destructieve energie schildert ze in felle tinten, overtuigd van haar voortdurende tekortschieten. Haar huwelijk met een uit de laars van Italië afkomstige kernfysicus is een project. Ze wil zichzelf en haar ‘E.’ bewijzen dat ze een eens gegeven belofte kan houden en misschien ooit waarmaken. Ondanks de voortdurende onderbrekingen van hun samenzijn: drie maanden per jaar woont ze in Amsterdam, om te schrijven en haar vrienden en broer te ontmoeten. Ze zet door als echtgenote, ondanks haar afkeer van seks en erotiek, ondanks haar weerzin tegen de kluwenachtige familiebetrekkingen binnen de schoonfamilie.

Katten en kinderen
Haar E. is een begaafde en muzikale man, die haar probeert lief te hebben zoals ze is, maar die zijn traditionele achtergrond niet kan verloochenen. Vogels kiest uitdrukkelijk voor een huwelijk zonder kinderen, overtuigd als ze is van haar ongeschiktheid voor het moederschap en haar bestemming als schrijver. Dit gegeven vormt de basis van veel van hun conflicten en van haar merkwaardige positie in het dorp Castellina. Onder de verwoede pogingen van de hele familie om het haar naar de zin te maken broeien afwijzing en onbegrip.

In meesterlijk geschetste scènes weet Vogels, zonder ooit in interpretaties te vervallen, de kloof te tonen die haar scheidt van de anderen. Haar zorgzaamheid vindt desondanks een weg in haar liefde voor dieren, vooral zwerfkatten, die ze in haar woonplaats Bologna regelmatig eten brengt. E. verzet zich tegen pogingen om zielige dieren mee naar huis te nemen. ‘Jij wil geen kinderen en ik wil geen katten’ merkt hij droog op. Die zit. Ook in politieke discussies – hij is een communistenhater pur sang – kan ze niet tegen hem op.

Groei van vertrouwen
Haar kamer in Amsterdam is beslist niet de vrijplaats die ze nodig heeft. Ze is er vaak ziek, komt niet tot werken en loopt de deur plat bij haar beste vrienden Han en Lousje Voskuil, met wie ze een behoorlijk conflict krijgt over haar jaarlijkse periode van afwezigheid in Bologna. Toch groeit in de in dit deel beschreven jaren een zekere harmonie in haar betrekkingen met haar Nederlandse familie en vrienden. De verhouding met haar broer Michiel, ooit ernstig verstoord, wordt intiemer en hartelijker. De vriendschap met Kennie (van Schendel, dochter van Arthur van Schendel) ontwikkelt haar vertrouwen in de behulpzaamheid van anderen, iets wat ze tot dan toe miste.

Zichzelf meten aan zichzelf
Vertrouwen in anderen houdt direct verband met zelfvertrouwen. Frida Vogels vindt zichzelf gevoelloos en contactgestoord en doet alles om dit uitgangspunt te bewijzen. Door haar eenzame jeugd tussen gescheiden ouders, met een zwakke moeder, een onbereikbare vader en een onzekere jongere broer heeft ze zich voorzien van een heel assortiment afweermechanismen, waarvan ‘zich beroerd voelen’ en een dwangmatig isolement een belangrijk deel vormen. Haar enige toevluchtsoord is het schrijven. Haar dagboek, een bijna constante innerlijke dialoog met haar romancyclus De harde kern is haar eigenlijke leven. Ze waagt het erop als individu te bestaan en zich te uiten, zonder zich van buitenaf te laten motiveren of corrigeren. Misschien is dat zelfoverschatting en blijkt al het geschrevene uiteindelijk waardeloos

— omdat ik alles in afzondering doe en noch voor mijn gedrag, noch voor mijn geschrijf een toetssteen buiten mijzelf heb. Ik ga er echter van uit dat ik mijzelf aan mijzelf kan meten, omdat het ogenblik waarop ik zal voelen dat er nu evenwicht is, dat ik in het reine ben met mijzelf, de reden is waarom ik schrijf.

Misschien moet je van het formaat van Frida Vogels zijn om consequent vast te houden aan een genomen besluit en juist door die vasthoudendheid, in toon, stijl en een weergaloos taalgebruik – te slagen.

Tussen de bedrijven verscheen enkele maanden na Woolfs dood. Het is dan ook verleidelijk de roman te lezen in het licht van de zelfmoord van de 59-jarige schrijfster − die liever in de Ouse verdronk dan in een nieuwe golf depressies en wanen. Haar leven lang werd de broze schrijfster geteisterd door zenuwinzinkingen. Het is een klein wonder dat ze desalniettemin een indrukwekkende reeks romans schreef; in lyrisch proza legde ze haar beleving van de eerste helft van de twintigste eeuw vast.

Tussen de bedrijven

Met haar afkeer van gestroomlijnde vertellingen maakt Woolf het haar lezers niet gemakkelijk. Ook Tussen de bedrijven is geen traditioneel verhaal. Halverwege lezen we: ‘Lig niet wakker van de plot: de plot is niets.’ Het is een goed advies voor de lezer van haar laatste roman, waarin ze slechts de contouren van een verhaal schetst. Het is juni 1939 op een Engels landgoed, en in de namiddag zal de jaarlijkse toneelopvoering van de dorpsbewoners plaatsvinden. Terwijl de bezoekers zich gereedmaken, volgen we de gesprekken, gedachten en herinneringen die over het landgoed waaien.

Als titel is Tussen de bedrijven veelzeggend. Woolf is niet geïnteresseerd in het publieke toneelstuk dat we in ons leven opvoeren: werk, studie, huwelijk, maatschappelijke positie en wat dies meer zij. Haar blik richt zich op wat zich tussen de bedrijven afspeelt, wat gewoonlijk onopgemerkt voorbijgaat: de herinneringen, beelden, gevoelens die zich aan ons opdringen wanneer we even alleen zijn, niets omhanden hebben, voor een open raam staan en naar buiten kijken.

Verstrooiing

Als Tussen de bedrijven al een hoofdpersoon heeft, dan is het Isa Oliver, ongelukkig getrouwd met een beursmakelaar en moeder van twee kinderen. Mijmerend beweegt ze zich tussen de mensen, terwijl ze flarden poëzie prevelt en half verliefd wordt op een plaatselijke boer. Ze is typerend voor Woolfs heldinnen: een wankelend individu in een vreemde wereld. Losgezongen van haar maatschappelijke rol, dobbert ze rond op een zee van halfbewuste gevoelens en associaties: bevrijd van de geschiedenis, maar ook verloren in het heden.

Het verleden speelt een belangrijke rol in Woolfs roman, met name in de genoemde toneelopvoering. Het blijkt een pastiche op de Britse geschiedenis, van Shakespeares Engeland tot de Victoriaanse jaren en het heden. Tot teleurstelling van enkele toeschouwers presenteert de regisseur, juffrouw La Trobe, echter niet het grootse, heroïsche verhaal van het koninkrijk. In plaats daarvan schotelt ze hun een experimentele collage voor, een samenraapsel van poëzie, toneel en muziek, waarin ook de omliggende natuur en de toeschouwers zelf figureren.

Na het eerste bedrijf klinkt uit een oude fonograaf een kreet die symbool lijkt te staan voor het toneelstuk en de roman zelf. ‘Verstrooid zijn wij’, zingt rond over het landgoed. En inderdaad, alle personages in Tussen de bedrijven zijn verstrooid: dwalend in eigen gedachten, zonder gedeeld verleden, zijn ze de weg tot elkaar verloren. Zo geeft Tussen de bedrijven een pijnlijk venster op Woolfs eigen eenzaamheid, maar ook op de bredere verwijdering die ze om haar heen zag.

Verloren in vertaling

Tot slot verdient de vertaling door Erwin Mortier lof om de wijze waarop hij geslaagd is het stromende proza van Woolf naar het Nederlandse taalgebied door te sluizen. Wel gaat er in vertaling iets verloren, al is het maar omdat de personages geregeld denken in herinnerde scherven Engelse poëzie. Zo is het spijtig maar onvermijdelijk dat we de rijkere associaties missen die een dichtregel van Keats, Shelley of Swinburne in het Engels oproept.

Dit is echter geen kritiek op het werk van Erwin Mortier, die naast zijn uitstekende vertaling ook een inleiding en uitgebreide noten toevoegde. Het is wel een reden om ook het Engelse origineel te lezen. Tussen de bedrijven is een waardig slotstuk van Woolfs oeuvre, een rijk vlechtwerk van poëzie en personages, doortrokken van de subtiele lyriek van een wankele en ongrijpbare schrijfster.