Het Diner is de verfilming van het gelijknamige boek van Herman Koch, dat in 2009 nog de NS Publieksprijs won. (Zou Gijp ook verfilmd worden?) Of de film ook haar weg zal vinden naar een groot publiek valt nog even te bezien, maar Menno Meyjes heeft zijn fascinatie voor het boek om weten te zetten in een film waarbij niets is wat het lijkt. Het Diner kent een fijne balans tussen psychologisch drama en cynische komedie, een balans die vooral aan hoofdrolspeler Jacob Derwig te danken is.

Psychologisch getouwtrek

Het plot is simpel en doeltreffend. Michel (zoon van Paul en Claire) en Rick (zoon van Serge en Babette) hebben een zwerver zodanig mishandeld dat ze stierf. Hun motieven blijven, net als de motieven van vele anderen, onduidelijk, maar de consequenties zijn er niet minder om. Beide echtparen bespreken tijdens een diner de mogelijkheden en gevolgen van de acties van hun zonen, maar nemen vooral hun kroost in bescherming. Op de achtergrond spelen nog andere belangen mee, zoals een hoge politieke functie voor Serge. Tijdens het diner begint het psychologisch getouwtrek, afgewisseld door wat beelden van voedsel (de kreeft uiteraard) en flashbacks.

Het etablissement waar het vierkoppige gezelschap dineert leent zich uitstekend voor wat mooie beelden. Het interieur is prachtig vormgegeven en de keuken bevindt zich achter glas, zodat je op de achtergrond steeds de koks in de weer ziet. Daarnaast maakt Meyjes mooi gebruik van de ramen door reflecties en spiegelingen veelvuldig te gebruiken. Het Diner oogt zodoende erg modern en strak, hetgeen al tijdens de introductie te zien is wanneer de namen van de acteurs reflecteren op de brandschone tafels.

Goede cast, warrig plot

De structuur van de film zorgt soms voor verwarring door de flashbacks en terloopse fragmenten van de zoons. Enerzijds heeft dat zo zijn charme, omdat je als kijker ook niet precies weet wat er aan de hand is. Anderzijds blijkt uiteindelijk dat het plot niet zoveel om het lijf heeft en het mysterieuze aspect vooral dient om de spanning op te bouwen. Dat lukt heel aardig, maar de uiteindelijke afwerking van het verhaal valt daardoor ook een beetje tegen.

De cast maakt echter veel goed. Jacob Derwig speelt top. De cynische hoofdpersoon, net als in het boek tevens de verteller, heeft in het verleden wat psychische klachten gehad en al snel blijkt dat die klachten nog niet helemaal verholpen zijn. De manier van denken en redeneren, zijn voorliefde voor de Romeinen en een onverklaarbare aversie tegen gebruiken en manieren die er in onze samenleving ingeslopen zijn, maken Paul Lohman sprekend en herkenbaar. Een soort cynische, intelligente conspiracy theory-aanhanger die net niet weet waar de klepel hangt. Ook de rest van de cast, bestaande uit Kim van Kooten, Thekla Reuten en Daan Schuurmans, acteert erg overtuigend, al zijn ze aanzienlijk minder goed uitgewerkt dan Paul. Het Diner kent zodoende behoorlijk wat oneffenheden in afwerking, maar blijft overeind door de spanning en de cast.

Orka’s worden in het Engels ook wel liefkozend killer whales genoemd. Ze killen over het algemeen geen mensen, zeker niet in het wild, maar ook een orka in het nauw maakt rare sprongen. Op dat moment doen de orka’s hun koosnaam eer aan en kan er met recht gesproken worden van een gevaarlijk beest. Eentje die, net als Willy, niet opgesloten dient te worden.

In Blackfish is er geen Willy, maar een soortgenoot genaamd Tilikum. Woonachtig in een opgewaardeerd aquarium heeft Tilikum het formaat en gewicht van een zwarte, geblindeerde limousine met witte strepen, zwemt hij door het bassin, gooit hij zo nu en dan op commando een trainer in de lucht en héél af en toe verorbert Tilikum een trainer. Zo eens in de tien jaar. Risico van het vak, toch? De voorvallen vormen echter ook de aanleiding om Blackfish te maken.

Menselijke emotie

In feite is Blackfish een kruistocht tegen SeaWorld. Met voormalige orkatrainers van SeaWorld in de gelederen probeert Blackfish het dierenpark in een kwaad daglicht te zetten. Daar is niet bijzonder veel voor nodig, want mensen hebben de neiging om dieren zieliger te vinden naarmate ze zelf meer gelijkenis vertonen met het dier. Platgeslagen vliegen worden alleen herdacht door de meest fanatieke dierenliefhebbers. Eenzelfde soort documentaire over stokstaartjes zou net zo gerechtvaardigd zijn, maar zal toch niet snel verschijnen.

Blackfish speelt in op de menselijke emotie en doet er alles aan om de orka’s zo menselijk mogelijk te laten overkomen. Moeilijk is dat niet, gezien de grote mate van sociaal gedrag tussen de dieren en de intelligentie waarover orka’s beschikken. Fans van BBC Earth konden zien hoe jagende orka’s een zeeleeuw van een ijsschots kregen en kunnen de intelligentie beamen. Het zijn sympathieke dieren, die orka’s.

De documentaire slaat echter nogal door wanneer een ‘wetenschapper’ claimt dat Tilikum psychotisch is geworden door langdurige opsluiting en voedseltekort. Menselijke psychische aandoeningen toekennen aan dieren, hoe intelligent ook, kent geen enkele wetenschappelijke onderbouwing. Sterker nog, de oorzaak voor een psychose bij mensen is nog niet eens bekend, laat staan dat je orka’s vragen kan laten beantwoorden in de trant van: ‘Heeft u de afgelopen 4 weken last gehad van waanbeelden?’

Subjectief drama

Naast de totale vermenselijking van orka’s toont Blackfish huilende voormalige trainers, huilende orka’s, dramatische muziek en suggestief gemonteerde beelden. De documentaire is ongelooflijk subjectief met als toppunt de naïeve trainers die toentertijd hun mond niet open durfde te doen en nu voluit ageren tegen hun voormalige werkgever. Dat is niet chique, doet ontzettend overdreven aan en vereist dezelfde naïviteit bij het publiek om in goede aarde te vallen.

De indruk kan ondertussen zijn gewekt dat SeaWorld zo slecht nog niet is. Dat is onjuist. Hoe SeaWorld omgaat met orka’s is onethisch. Maar geldt dat niet voor elk circus, elke dierentuin, elke kinderboerderij en elk kind met een cavia in een klein hokje? Alsof een konijn het niet rot vindt dat hij nooit eens zijn topsnelheid kan behalen. Intelligentie van dieren is een vreemd criterium voor empathie en louter inspelen op de emotie om een punt te bewerkstelligen is een teken van zwakte. Elk dier hoort thuis in de natuur. Waarom dat specifiek voor orka’s zou gelden maakt Blackfish niet duidelijk, afgezien van het feit dat orka’s in gevangenschap levensgevaarlijk kunnen zijn.

Een Amerikaanse rechter oordeelde recentelijk dat SeaWorld geen trainers meer in direct contact met orka’s mag laten komen. Een groot deel van de orkashow – het paradepaardje van SeaWorld – vervalt daarmee. Blackfish brengt deze uitspraak als een overwinning, maar op welke wijze is de orka bij deze uitspraak gebaat?