Zeven jaar heeft Jonathan in afzondering doorgebracht. De dood van zijn moeder en zijn broertje heeft zijn leven doen kantelen en de wereld voor lange tijd buiten de deur gehouden. Als hij zijn angstaanvallen heeft overwonnen en de werkelijkheid weer enigszins het hoofd kan bieden, vertrekt hij naar Californië om een presentatie te houden voor een bevriende opdrachtgever. Zijn verblijf in een hippie-achtige leefgemeenschap in het natuurgebied Big Sur brengt hem in contact met een mysterieuze man-zonder-naam die grote invloed op zijn herleving zal hebben: de Noor.

Pak slaag
Platteel voert de Noor vooral op als fysiek en moreel geweten van de zoekende Jonathan. Zijn invloed is direct allesomvattend, zodanig dat de twee samen Big Sur verlaten en via de Mojave woestijn naar Las Vegas vertrekken. Midden in overweldigende leegte krijgt Jonathan van de Noor een stevig pak slaag, boven op een berg en zomaar uit het niets. Dan wordt meteen duidelijk dat hij niet gemakkelijk onder de verstikkende overheersing van deze geweldenaar uitkomt.

Na de berg, toen voelde ik me krachtig. Dat was met geweld tot stand gekomen. De Noor had op me ingebeukt om ruimte te maken. Kan geweld ook liefde zijn?

Delicaat
Het is vanaf het begin onduidelijk waarom Jonathan zich zo karakterloos laat inpakken door de Noor, die er excessief geweldadige praktijken op na blijkt te houden. Door een paar wisecracks – ‘voor mij geen filosofie meer, overdenken is aan de rand staan’ – en wat nadrukkelijk gestaar over de oceaan is hij helemaal in de ban geraakt van deze wereldverbeteraar. Dat brengt de schrijver op diverse momenten in het boek naar voren maar het overtuigt nergens, behalve dat er de onzekere wederopstanding van Jonathan mee geïllustreerd wordt.

Veel sterker is de verbeelding van de liefde die Jonathan weer op de rails heeft gezet. De voorzichtige toenadering tot zijn vader, zijn ontmoetingen met en verlangens naar Bette, een succesvolle fotografe, worden zo omzichtig en delicaat beschreven dat het functioneel contrasteert met de brute aanwezigheid van de Noor.

Ik werd naar haar toegetrokken, rook de geur van haar huid, liet mijn blik op haar rusten, daalde via haar ogen af naar het binnenste van de aarde, waar het helder en warm was, en compleet.

Compositie
De kracht van Alles hiervoor zit in de prachtig beschreven flashbacks waarmee Platteel op verschillende momenten de herinnering aan Jonathans broertje naar boven haalt. Vooral deze band – en in mindere mate die met zijn moeder – laat zien hoezeer hij worstelt met het verlies en met het in gang zetten van de rest van zijn leven. De invloed van de Noor speelt een grote rol, er wordt geprobeerd Jonathan in te lijven bij diens organisatie die met extreme methoden de meest invloedrijke kopstukken van deze wereld elimineert. Een wat bizar onderdeel van de roman, waarbij in het midden blijft in hoeverre Jonathan zich laat meeslepen in die boze droom.

Vooral compositorisch bewandelt André Platteel een interessant pad: hij schrijft voor elk hoofdstuk van deze road novel een kort essay over een kunstwerk dat verrassend goed aansluit bij de werkzaamheden van Jonathan als bedrijvendokter. In zijn presentaties gebruikt hij de impact van beeldende kunst om het grenzeloze, het avontuurlijke en het onbestemde te benadrukken. Ongeveer zoals hij in zijn eigen gekwelde leven ook nodig zal hebben.

‘U geeft me dus de keuze tussen de stilte van de cel en het lawaai van de macht,’ zegt Fathi Sjien, dissident schrijver en intellectueel, aan het einde van Een dag van stilte en lawaai tegen zijn ondervrager. ‘In uw geval vrees ik eerder voor de stilte van het graf,’ antwoordt deze. Sjien verkiest de stilte, of hij die nu in een cel of een graf vindt, want het lawaai is vreselijk.

Stilte is er eigenlijk nergens in deze roman – ja, in het appartement van Sjiens vriendin in een buitenwijk, maar daar is het dan weer bloedheet. Het lawaai, daarentegen, is overal: twee weken lang wordt het twintigjarig bewind van ‘de Leider’ gevierd, met optochten en demonstraties. Iedereen die niet meeloopt, dient te kijken. Vanuit elke huiskamer schalt het geluid dat ook uit de straten opstijgt.

Kundera en Orwell

Een dag van stilte en lawaai wordt voor het grootste deel getoonzet door de tegenstelling tussen stilte en lawaai, die nog eens versterkt wordt doordat alles op één dag laat plaatsvindt. Siries brengt extra spanning in het verhaal door de temperatuur te benadrukken en, wat de sterkere onderstroom is, de lach en de grap met de serieuze houding van het bewind te contrasteren. De roman lijkt daarmee op Milan Kundera’s Het boek van de lach en de vergetelheid en De ondraaglijke lichtheid van het bestaan.

De geest van George Orwell, wiens naam dikwijls genoemd wordt in besprekingen van dit boek, hangt ook over de roman. Fathi Sjien moet naar de hoofdbureaus van de partij en de geheime diensten van het land om zijn identiteitsbewijs, hem eerder op de dag ontnomen, op te halen. Achter kleine deuren gaan hele zalen schuil, er blijken complete afdelingen met posters en campagneleuzen bezig te zijn. Na de realistische toonzetting van het eerdere verhaal komt dit absurd en vergezocht over – een stijlbreuk. Was Een dag van stilte en lawaai hiervoor licht maar serieus, dit is komisch. Dat is jammer.

Niet bang

Siries’ keuze om een lichte toets te hanteren voor zijn zware verhaal pakt op dit punt niet goed uit. En dat terwijl deze beslissing in de rest van de roman wel zijn vruchten afwerpt. Sjien mag niet meer schrijven van het bewind en ook niet werken. Toch wanhoopt hij niet. Hij probeert te lachen en zich ‘zo ondoorgrondelijk mogelijk’ op te stellen. Hij is niet bang – zelfs niet voor de dood. Een licht bestaan als alternatief voor de terreur, als uitweg uit de chaos.

Daarom maakt het hem ook niet zo veel uit of hij in de cel of onder het zand belandt: zijn muilkorving is immers zijn dood. Hij zoekt zijn uitweg in seks en kleine protesten – alles om maar niet mee te hoeven doen met de lawaaiige macht. Als dat het enige is wat je kan doen, dan moet je maar lachen, alleen maar lachen.

Viri en Nedra wonen met hun dochters aan de Hudson-rivier, net buiten Manhattan. Welvarend, werelds, intelligent: het gezin oogt gelukkig. Al snel wordt echter duidelijk dat wat van veraf een eenheid lijkt in wezen geen vorm heeft; ‘dit alles, afhankelijk, nauw verweven, het is allemaal bedrieglijk.’ Onrust breekt door het oppervlak en drijft het echtpaar langzaam maar gestaag uiteen.

Gedonder

De angst om de kans op een voller of beter leven te missen tergt zowel Viri als Nedra. Ze zien hun leven in één richting bewegen en beseffen dat reeds gemaakte keuzes een ander leven beletten. Dit andere leven, daar waar het gedonder vandaan komt, raakt steeds verder van de oever verwijderd: de tijd gaat zijn gang. Dochters veranderen in jonge vrouwen, vrienden worden ziek, ouders sterven. De afstand van en in de tijd wordt almaar groter:

De dag was als een rivier die heel ver weg begon. Gevoed door beekjes en zijrivieren werd hij langzaam breder, sneller, tot hij ten slotte belandde bij een waterscheiding waar het lawaai en de verwarring van de massa oprezen als een mist.

Het gedonder stopt niet na de scheiding. Nog altijd bestaat de ruimte tussen dat wat er van het leven verwacht wordt (ditmaal door de persoon zelf) en de realiteit. ‘Een van de laatste grote inzichten is dat het leven niet zal zijn wat je gedroomd had,’ aldus Salter in Lichtjaren. Viri faalt zoals hij bang was te falen, Nedra geeft zich over aan een egoïsme en isolement dat het leven volgens haar van haar vraagt. Haar angst voor eenzaamheid verdwijnt, ze viert het als een triomf. Tegelijkertijd treurt ze om dat wat ze heeft opgegeven, om dingen die niet te vervangen zijn. Toch: ‘Het was alsof haar leven eindelijk, na door lagere stadia te zijn gegaan, een vorm had gevonden die het waardig was.’ Misschien is het leven wel een kwestie van optellen en aftrekken.

Wendbaar als water

Lichtjaren is een vlug boek; vlug als zonlicht dat door het bladerdek zeeft, als een heldere nazomerdag, als het bestaan. Salters zinnen zijn lang maar soepel, helder, en wendbaar als het water in de Hudson-rivier. Het verhaal beweegt zich op dezelfde wijze, je stapt er moeiteloos uit maar duikt er net zo gemakkelijk weer in: het blijft nergens haken, grijpt momenten vluchtig bij de strot om vervolgens weer rustig verder te glijden langs zijn oevers.

James Salter heeft het vluchtige licht van de zon en de constante beweging van de natuurlijke wereld volledig geïntegreerd in zijn roman; er gaat geen hoofdstuk voorbij zonder een opmerking over het licht van die dag. Datzelfde geldt voor de jaargetijden. Naast het feit dat het boek hiermee op gang blijft, wekt het ook de indruk dat de neiging om de vluchtigheid van het leven te onderzoeken even natuurlijk is als de wisseling van seizoenen. Misschien is dat wel wat Salter gelooft, de schrijver vertikt het in ieder geval om zijn misschien wat egoïstische of naïeve personages te veroordelen. James Salter lijkt zo’n schrijver te zijn die zich simpelweg het liefst bezig houdt met het gedonder van het leven.