Na tien jaar stilte heeft Joep Kuiper gezorgd voor een vervolg van zijn debuut Monarchieën. Zijn nieuwe bundel heet Varen vandaan. Volgens de uitgevers was deze bundel het wachten waard. Ik vraag me af of de lezers van tien jaar geleden dat met hen eens zijn.

De bundel is veelzijdig, dat moet gezegd. Kuiper kiest een breed scala aan onderwerpen om over te dichten. In de bundel is onder meer een brief van een ter dood veroordeelde te vinden, wordt de magnetron gebruikt om het leven klaar te stomen, worden dinosauriërs ten tonele gevoerd en bezoeken we allerlei verre en vreemde oorden.

Reis rond de wereld
De bundel is opgebouwd als een piramide: het begint bij niveau ‘0’, stijgt dan tot het hoogtepunt in het midden van de bundel naar niveau ‘3’ en zakt dan weer af naar nul. Zo is het net alsof er een berg wordt beklommen, waarna er weer wordt afgedaald. Er wordt in enkele gedichten gesproken over een helling en een kabelbaan, maar om eerlijk te zijn wordt de diepere gedachte achter deze piramidevorm niet geheel duidelijk. Wellicht staat het voor het punt waar alles kan worden overzien.

Wat wel duidelijk is, is dat er in de gedichten wordt afgereisd naar alle uithoeken van de wereld. Dat kunnen letterlijk plaatsen zijn, maar ook manieren van leven. In het gedicht ‘Bijlmermeneer’ bijvoorbeeld vraagt de dichter zich af wat het ware gezicht van de Bijlmermeer is en schetst typetjes. Het gedicht ‘Dubbelgonger’ lijkt dan weer de hooliganscene te verkennen.

Spel met de taal
De taal die Kuiper gebruikt is af en toe van een tenenkrommend kaliber. Geregeld vervalt hij in banale rijmelarij die vast speels bedoeld is, maar die op den duur alle emotie uit de gedichten haalt. Ook herhaalt hij woorden of delen van zinnen vaak, wat de vaart uit zijn poëzie haalt.

(…) het is minder tragisch te gaan
als een banaan dan pas te gaan nadat jij alle moeite hebt gedaan
om mij te verslaan (…)

Wat Kuiper wel heel knap doet, is de sfeer van een bepaalde plaats neerzetten met behulp van de taal. Door de spelling van woorden aan te passen (ironies), nieuwe woorden uit te vinden (milkshakemekka) of bepaalde uitdrukkingen te verhaspelen (uit je schuld kruipen) bereikt hij een grappig effect, wat in die gedichten ook toepasselijk is. Wanneer hij dit goed weet te doseren ontlokken de gedichten de lezer een glimlach, maar echt geraakt worden door deze bundel is er niet bij.

Plaats van handeling: Jeruzalem, Israël. Hoofdpersonen: Nilly en Natty, een getrouwd stel dat – ondanks hun tienjarige relatie – er nog steeds achter probeert te komen wie de ander eigenlijk is. Samen hebben ze een dochtertje, Asia. Natty heeft een puberdochter uit zijn eerste huwelijk, Dida. Tot zover de feiten.

Tien jaar geleden, kort na hun onstuimige ontmoeting, heeft Natty zijn prille liefde meegenomen naar Parijs voor een weekje romantiek. Tijdens het diner in een sterrenrestaurant ontdekt Natty dat zijn portemonnee is verdwenen. Ze worden uit de brand geholpen door een joviale Fransman, Duclos, die de rekening betaalt en, vreemd genoeg, ook zorg draagt voor de terugkeer van de portemonnee.

Prachtvrouw
Het eigenaardige voorval in Parijs is voor Hila Blum het startpunt om de relatie van Nilly en Natty onder de loep te nemen. De ontmoeting met de behulpzame Fransman heeft iets teweeggebracht dat het hele boek door zal blijven zinderen als kiem van onzekerheid en wantrouwen. Blum legt in zwervende, omcirkelende bewegingen de vinger op de zere plek die zich – al vanaf het begin – langzaam in dit huwelijk begint te manifesteren.

Maar hoe zit het met Natty? Wat is zijn probleem? Er is iets, ze weet alleen niet precies wat. Dingen die geen aandacht hebben gekregen, verwaarlozing, een wildgroei aan emotioneel onkruid. Ergens, altijd, een verborgen tuin.

Als Nilly aan die plek begint te krabben, weet ze niet meer van ophouden: de liefde die zo overtuigend begon, blijkt vele hindernissen te moeten nemen. Vanuit haar visie beschreven, maakt ze op een afstandelijke en vaak cynische manier duidelijk dat er heel wat mis is aan Natty. Hij is het type man dat zichzelf feliciteert met de geweldige vrouw die hij aan de haak heeft geslagen. Tot overmaat van ramp spreekt hij haar consequent aan met ‘hallo schoonheid’ en ‘prachtvrouw van me’.    

Andere vrouw
Het bezoek is een dynamische familiekroniek waarin Hila Blum alle ins en outs met terugwerkende kracht de revue laat passeren. Geen kroniek die door de ontwikkelingen in de familie uitwaaiert tot een breed spectrum van succesvol nageslacht. Het is juist andersom. Blum komt mondjesmaat met steeds meer details en voorvallen op de proppen die het gebeuren terugbrengen tot de meest essentiële vraag: waarom zijn deze twee mensen bij elkaar? De ruimte om met elkaar te manoeuvreren wordt gaandeweg steeds kleiner.

Ondertussen worden we deelgenoot van de barsten die dit huwelijk met zekerheid naar een einde zullen voeren. Zoals Asia, die als baby op een moment van onachtzaamheid uit een openstaand raam is gevallen; een drama dat blijvende gevolgen zal hebben voor het kind, alsook voor de onderlinge verhoudingen. Het heetste hangijzer is Dida’s ontdekking van Natty in een innige omstrengeling met een andere vrouw. Op dat moment wordt duidelijk wat het – vanaf het begin van de roman aangekondigde – bezoek voor invloed zal hebben.

Blum schrijft haar onderhoudende debuutroman in een beeldende stijl, waarin ze met fijngevoeligheid en bedekte humor de menselijke tekortkomingen ontmaskert. De overvloed aan pagina’s die nodig zijn om Nilly tot haar inzicht te laten komen, lijken overbodig maar brengen uiteindelijk wel de noodzakelijke helderheid:

Want de tijd herschept de mensen uiteindelijk wel. Hij doet het weliswaar heel traag, niemand zal hem erop betrappen, het is een soort omgekeerde vingervlugheid, maar alles wordt herschapen, en dat is de waarheid.

Het motto van de bundel is ontleend aan W.F. Hermans en komt uit Nooit meer slapen: ‘dat ik altijd en in alles weerloos, machteloos en vervangbaar als een atoom ben’. Het lijkt erop dat het antwoord op de grote vragen dus niet erg positief zal uitpakken voor het individu. Tijdens het lezen van de bundel blijken er echter nog verrassende kanten aan het bestaan te zitten. In drukke zinnen, die bol staan van betekenis, neemt Janssen ons mee op een trip door het universum.

The circle of life
De bundel lijkt te draaien om een aantal cycli die aan het leven inherent zijn. Begin en einde zijn belangrijke begrippen, net als scheppen en loslaten. Neem bijvoorbeeld de dood: zonder dood zouden wij geen begin kunnen ervaren, want als alles eeuwig door zou gaan, zou dat woord en zijn betekenis alle waarde verliezen.

In de gedichtencyclus ‘Toch het begint’ wordt verteld hoe het leven zich ontwikkelt vanuit sterrenstof, via amoebes en vissen naar talige wezens die het schrift uitvinden. De toon van de gedichten wordt steeds onheilspellender; het onheil ligt op de loer, ‘de hel losjes om de hals’. Maar als de overbevolking de overhand neemt en ‘de aarde zonder haar schoonheid’ wordt bedorven, lijkt ook daarna iets nieuws van start te kunnen gaan.
 

                  Ze spinde, ze buitelde in kommen, ze wrong melkwegen uit.
                  Iemand viel in grote hoogten.

Zelfonderzoek in breed perspectief
Daarna begint het onderzoek naar de kern van het individu. Hoewel het moeilijk is iets te onderzoeken waar je zelf deel van uitmaakt, probeert Janssen toch een beeld te schetsen van de complexiteit van de cycli die samen het leven en de schepping vormen. Dat doet ze door rond een aantal thema’s te blijven cirkelen die met elkaar samenhangen: begin, einde en het vermogen om te creëren. Als lezer val je samen met Janssen van de ene cyclus in de andere, waarin een eindpunt altijd een nieuw begin impliceert. Het perspectief dat ze inneemt, wordt steeds breder, groter, hoger. Bijna duizelt het je, want het hoort allemaal bij elkaar.

Dan zoomt ze weer in, want ze keert opnieuw terug naar het individu. Ze beschrijft de liefde en de seks, het vermogen van de mens om kinderen te creëren en zo een nieuwe cyclus te starten. Er ontstaat een verwachtingsvol beeld van wat wij zelf kunnen scheppen.
 

                  Mijn zonen lippen haar overal en voor het eerst jubel ik mijn sterke
                  handen.
                  Algauw maken mijn zonen zonen uit meisjes van rivierklei
                 
                  nog in plastic. Ik hang sterrenstelsels op, veeg vlinderwolken
                  als ogen boven het land, verspreid de vogels en insecten
                  bijen bijen binnen.

Ze beschrijft ook de angst en de twijfel onderweg, het verlies van controle over wat je creëert, omdat dat op zijn beurt ook weer zal gaan creëren in een nieuwe cyclus, waar jij geen deel meer van zal uitmaken. Voor ze de bundel afsluit, werpt ze nog de vraag op of onze herinneringen zullen blijven, of dat ons leven een proces van herinneren is.
 

                  ik herinner me de komst van mijn boeken, het waren geen geboortes
                  ze waren er altijd al geweest

En dan sluit ze op ontroerende wijze af.
 

                  Voortaan alleen nog het heelal, steppen en zeeën, zonder ik.
                  Ga ik je vergeten?
                  Mag ik je nog overal één keer pakken.
                  Pak me dan, als je kan.
                  Maar ik ben het niet meer, ik zit al onder de modder.
                  Ik ben van de metalige rivieren, de rode aarde.
                  Is het om de anderen?
                  Ik ben de anderen.

Heeft Janssen daarmee de vragen die ze oproept beantwoord? Misschien. Ze heeft ons in ieder geval op een bijna esoterische reis meegenomen door een universum dat van zichzelf herhalende delen aan elkaar hangt, in poëzie die over zichzelf heen buitelt, grof en teder tegelijk is, hartgrondig twijfelt, en uiteindelijk tot rust komt.