Vijfde boekverfilming in deze reeks: The Double, gebaseerd op De dubbelganger van Dostojevski. Kasper las het boek, Jesse niet. Let op: dit stuk bevat spoilers!

In The Double volgen we Simon James (Jesse Eisenberg), een verlegen jongeman die het geluk niet aan zijn zijde heeft. Op zijn kantoorbaan wordt hij over het hoofd gezien, zijn moeder vertrouwt hem niet en het meisje van zijn dromen ziet hem niet staan. Dan krijgt hij een nieuwe collega die als twee druppels water op hem lijkt. Deze James bezit alle eigenschappen die Simon ontbeert: flair, assertiviteit, geluk met de meisjes. The Double gaat over de haatliefde-verhouding die tussen de twee karakters ontstaat – of zijn het toch twee gezichten van één personage?

[Jesse] Man, wat een rare film. Volgens mij is dit op z’n minst een vrije interpretatie van Dostojevski’s De dubbelganger te noemen. Ik moest meer aan Kafka denken, en aan Orson Welles’ verfilming van Der Prozess uit 1962. Die beklemmende sfeer, de donkere of ondergrondse locaties… En natuurlijk dat gehannes met Simons medewerkerspasje, dat is een door en door kafkaëske situatie. Kunnen we deze film wel in deze serie bespreken?

[Kasper] Een vreemde film is het inderdaad. Zelf was ik wel ergens op voorbereid omdat ik eerst het boek had gelezen. De dubbelganger kun je desoriënterend noemen, maar de stijl is zo repetitief, en de hoofdpersoon zo geschift, dat ik ‘onleesbaar’ een betere typering vind. Van Dostojevski’s novelle leenden de filmmakers alleen de sfeer en de contouren van het plot, dat inderdaad aan Kafka doet denken. Daarmee kun je nog net van een verfilming spreken.

[Jesse] Als ik het goed begrijp, gaat Dostojevski’s novelle over een ambtenaar die aan zijn eigen manie ten onder gaat. Ik weet niet of je kan aannemen dat Simon James voor de Britse overheid werkt, maar zijn werk is wel het saaie soort baantje dat Dostojevski waarschijnlijk voor zich zag. Natuurlijk hebben regisseur Richard Ayoade en scenarist Avi Korine dat negentiende-eeuwse Rusland naar een wat moderner Londen gehaald.

~

[Kasper] Speelt de film in Londen? Ik kreeg de indruk dat de setting een dystopisch visioen is van een totalitaire Westerse stad, ergens begin jaren zestig.

[Jesse] Londen is te concreet, daar heb je gelijk in. Simon en James spreken Amerikaans-Engels, andere personages Brits; en hun baas op kantoor heeft een Griekse achternaam. Misschien moeten we wederom uitwijken naar Kafka: het doet er niet zo veel toe, het gaat in zekere zin vooral om de beklemming. The Double gaat over een geesteszieke man en zijn relatie tot zijn omgeving, in de film getypeerd als ‘het systeem’. Jij zegt dat je het lezen van het boek nogal vermoeiend vond, wat vond je van de film?

[Kasper] Ik vond de film veel beter verteerbaar dan het boek, vooral door de manier waarop Simon James neergezet wordt. Dostojevski’s Goljadkin is een nare, kleingeestige ambtenaar wiens gedrag vooral irritatie opwekt. Simon is een kwetsbare jongeman die – van mij althans – op veel meer sympathie en interesse kan rekenen. Dat komt ongetwijfeld ook door het acteerwerk van Jesse Eisenberg.

[Jesse] Klopt. In dat veel te grote pak dat hij altijd draagt heeft Simon iets heel sympathieks, hij lijkt heel ongemakkelijk (een gemoedstoestand die Eisenberg altijd goed neerzet). Zelfs dat voyeuristische gegluur naar zijn collega Hannah (Mia Wasikowska) krijgt iets acceptabels over zich heen. Maar laten we regisseur Ayoade ook niet vergeten, die goed omgaat met het idee van de dubbelganger. James Simon komt pas redelijk laat de film in en in eerste instantie kunnen Simon en James het goed met elkaar vinden. Een soort opposites attract, denk ik. Maar het duurt niet lang voordat James met zijn succes Simons leven begint te ontregelen: hij verleidt Hannah, en in de ogen van hun gemeenschappelijke baas kan hij niet meer stuk. Simon lijdt hieronder, en misschien ontspoort hij daarom wel. Aan de andere kant: je moet al een beetje knots zijn om een dubbelganger te gaan zien.

[Kasper] Ja, en dat vind ik een van de interessantste vragen die Ayoade stelt: is Simon hardwired om door te draaien of knapt zijn psyche door de wezenloze wereld om hem heen? Het is een klassieke vraag: liggen de kiemen van waanzin in de mens of in de maatschappij? De film geeft geen eenduidig antwoord, maar neigt wat mij betreft naar het tweede. Simon verlangt ernaar uniek te zijn terwijl alles in zijn omgeving dit verlangen dwarsboomt. Zijn waanzin, inclusief zijn onvermijdelijke einde, is de enige manier om zijn eigenheid kenbaar te maken in een ontmenselijkte wereld.

[Jesse] Grappig dat jij vindt dat de film meer naar die tweede mogelijkheid neigt. Ik zag de proloog, het ritje in de metro, juist als een teken dat Simon vanaf het begin de dingen al niet allemaal op een rijtje heeft. Hij ziet een medereiziger – misschien een vroege manifestatie van zijn dubbelganger; zonder gezicht, zonder identiteit nog – en is gelijk compleet geobsedeerd door deze figuur.

[Kasper] Mee eens, maar dan heeft hij al zijn hele leven doorgebracht in een kleurloze wereld van metro’s, flatgebouwen en geestdodende medemensen. Volgens mij draait Simon door omdat alle anderen door hem heen lijken te kijken terwijl hij zielsgraag gezien wil worden, vooral door Hannah en zijn baas. Dat lijkt me geen ‘gestoord’ verlangen. De schepping van alter ego James is een wanhoopsdaad van zijn psyche om deze impasse te doorbreken. Of zag jij James als een werkelijk personage?

[Jesse] Nee, daarvoor is James te duidelijk het totale tegenovergestelde van Simon. Ook het schokkende einde, wat we hier denk ik niet zullen weggeven, suggereert dat ze zeer aan elkaar verwant zijn. Uiteindelijk gaat The Double dan ook over identiteit: wie ben ik, wat bepaalt wie ik ben en welke relatie heb ik met mijn omgeving? In de verkenning van deze vragen is Ayoade compromisloos, maar gelukkig doet hij dat met de nodige kwinkslagen. Er zit een aantrekkelijk soort zwarte humor in The Double, vind je niet?

~

[Kasper] Ja, en dat is meteen de tweede reden waarom de film mij meer kon bekoren dan het boek. The Double is vaak grappig op een nogal wrange manier. Zo vertelt Hannah over een bovenbuurman die haar maandenlang stalkte om vervolgens, een dag nadat zij hem bruusk afwees, zelfmoord te plegen. Aan het eind van haar verhaal kijkt ze naïef op. Dan vraagt ze argeloos: ‘Do you think that might have had anything to do with him killing himself?’ Het is een soort humor dat in de zwartgallige wereld van The Double uitstekend past.

[Jesse] En dan is dat eigenlijk nog niet eens de beste grap in de film. Richting de ontknoping van de film wordt de humor nog net een tikje absurder en wranger. Het zijn fijne, lichte punten in een anderszins donkere film.

[Kasper] Ja, je moet vooral niet naar The Double gaan voor anderhalf uur simpel vermaak. Het is een tamelijk naargeestige film, een surrealistische nachtmerrie die ongemakkelijke vragen opwerpt. Daarmee is regisseur Ayoade beter in zijn opzet geslaagd dan Dostojevski in De dubbelganger. Zelf liet de Russische grootmeester optekenen:

Die novelle is absoluut niet geslaagd. Het idee erachter is helder en ik heb nooit een serieuzer onderwerp aangesneden, maar wat de vorm betreft is het een complete mislukking.

[Jesse] Die arme Dostojevski! Gelukkig heeft hij later in zijn carrière nog vele meesterwerken geschreven – die trouwens vaak waardeloos verfilmd zijn. Voor we eindigen twee vragen. Wat vond jij minder geslaagd aan de film? En is dat beter in het boek? Ik vond de soundtrack een van de mindere punten van de film, maar laat dat nou net een element zijn dat je niet in het boek tegen zult komen…

[Kasper] Nou, ik had vooral moeite met de geloofwaardigheid van het plot. Als Simons alter ego een projectie van zijn eigen geest is, waar alles op wijst, waarom heeft James dan gewoon relaties met anderen? Hetzelfde speelt bij Dostojevski, maar daar is het vertelperspectief zo dwingend dat ik me afvraag of het hele verhaal niet een hersenspinsel van een ontspoorde geest is.

[Jesse] Hier hebben we dus een punt te pakken waar de film het moet afleggen tegen het boek. Het vertelperspectief in een film – de lens van de camera – is neutraal, wat James een al te tastbare echtheid geeft. Inderdaad: waarom heeft hij relaties met anderen? Hoe kan dat? Om daar achter te komen, zou er een zusterfilm gemaakt moeten worden, met Hannah als hoofdpersoon.

[Kasper] Ja. Gelukkig is dit slechts een klein kritiekpunt op een film die in vele andere opzichten het boek overtreft. De thema’s van De dubbelganger – eenzaamheid, vervreemding, waanzin – zijn moeiteloos vertaald naar de eenentwintigste eeuw. Met The Double krijgt Dostojevski´s ‘heldere idee’ eindelijk een vorm die haar past. Het is een bevreemdende trip door een schimmige wereld vol waanzin en zwartgallige humor, die nog lang na het dubbelzinnige einde blijft naspoken.