Of het nu voor volwassenen of voor kinderen is bedoeld, voor geen van beide categorieën blijkt de laatste roman van John Boyne echt gemaakt. De oorlogservaringen van een jongen in het Engeland van 1914/1918 worden vooral overschaduwd door het eenzijdige verloop en een verwarrende aanpak.

De titel is het eerste struikelblok. Waar de Engelse roman het prachtige Stay where you are and then leave meekrijgt – de strijdkreet waarmee vanuit de loopgraven een aanval werd ingezet – kiest de Nederlandse uitgever voor het armzalige De jongen die zijn vader zocht. Natuurlijk om aan te haken bij het daverende succes van De jongen in de gestreepte pyjama (2007) maar geheel voorbijgaand aan de veelzeggende betekenis van de originele naamgeving. De marketingafdeling zal tevreden zijn.

Schoenpoetser
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog staat heel Engeland op de achterste benen om deel te nemen aan de strijd. Vol enthousiasme melden jonge mannen zich aan om deelgenoot te worden van wat algemeen gezien wordt als ‘even de Duitsers op hun nummer zetten’. En vóór de kerst weer thuis. Dat het helemaal anders liep is inmiddels bekend.

De vijfjarige Alfie Summerfield ziet zijn vader eveneens naar het vasteland vertrekken en beleeft de oorlog vanuit zijn eigen kinderlijke perspectief. Het is een zwaar leven aan het thuisfront, er is tekort aan alles en iedereen moet zijn steentje bijdragen. Alfie vindt zijn weg als schoenpoetser op Kings Cross Station en kan zo zijn moeder, zonder dat ze het weet, met extra geld ondersteunen.

Dienstweigeraar
Als er gaandeweg geen brieven meer komen uit Frankrijk wordt Alfie voorgehouden dat zijn vader op een geheime missie is gestuurd en geen contact meer mag hebben. Met een gezond wantrouwen gaat Alfie ervan uit hij dood is, totdat hij op wonderlijke wijze ontdekt dat zijn vader op Engelse bodem in een ziekenhuis is opgenomen. Waarop hij tot actie overgaat.

John Boyne heeft een eendimensionale geschiedenis geschreven met een keurige kop-en-staart structuur. Alfie neemt het initiatief zijn vader te gaan zoeken en aan het einde van het verhaal komt alles weer op zijn pootjes terecht. Niks mis mee, behalve dat Boyne onderweg in de val loopt door als volwassen schrijver door de ogen van een kind te willen kijken. Naast de primaire observaties en overdenkingen van Alfie is er een permanent commentaar op de achtergrond aanwezig. Er moeten – zo vindt de schrijver – nu eenmaal veel dingen uitgelegd worden.

Bijvoorbeeld het fenomeen ‘dienstweigeraar’, dat Alfie in een paginalang betoog uit de doeken wordt gedaan door Joe (what’s in a name) Patience. Deze achtergebleven pacifist probeert de oorlog uit te zitten en wordt als een melaatse kluizenaar door de buurtbewoners gemeden. Het is alsof Alfie telkens even uit z’n eigen beschouwende wereld wordt gehaald om een lesje maatschappijleer toegeschoven te krijgen.

Weeskind
In deze vorm is dat een tamelijk aanmatigende leeservaring maar het levert hier en daar wel boeiende informatie op. John Boyne geeft aardig weer hoe de sfeer in het door mannen verlaten Engeland werkelijk was: de achtergebleven vrouwen vormden een gesloten burcht van angst en hoop. Op straat werden mannen van onder de vijftig jaar aangeklampt door wildvreemde vrouwen die hen een witte veer in de hand drukten: het symbool van lafheid. Mensen met een Duitse achtergrond of een Oost-Europees klinkende naam – zoals de bevriende familie Janácek – werden weggevoerd en onder ellendige omstandigheden geïnterneerd op het Isle of Man. De aanvankelijke euforie verandert in een steeds wanhopiger beklemming.

De jongen die zijn vader zocht leert over de thuisblijvers in een onmenselijke oorlog. We worden bekendgemaakt met het begrip ‘shellshock’ en met de moraliteit tussen patriottisme en onverdraagzaamheid. Het probleem is dat Boyne ons over de rug van een negenjarige jongen heel veel te vertellen heeft en dat niet weet onder te brengen in één krachtig en overtuigend verhaal. Het resultaat, voor wie dan ook, is een boek als een ongelukkig weeskind.

De avond viel op de heuveltop. Auto’s kwamen door de toegangspoort, de bestuurders kwamen terug van hun dagelijkse routine van studeren, onderwijzen, de bouwmarkt in de stad; ze wuifden naar de goedlachse Joni, parkeerden naast hun huizen en laadden de tassen uit de achterbak. De wind nam toe naarmate het licht afnam, in perfecte evenredigheid.

Op deze heuveltop wordt aan een jonge Israëlische nederzetting gebouwd, Maälè Chermesj C. Over die bouw zijn de bewoners in een slepend gevecht met hun eigen overheid verwikkeld: de huizen staan deels op private Israëlische grond, deels op grond die bij Israëlisch natuurgebied hoort en deels in de Palestijne gebieden van de Westelijke Jordaanoever. Volgens het ene ministerie bestaat de nederzetting niet (meer), volgens het andere staan er wel degelijk illegale huizen. 

Neutraal lezen?
Deze nederzetting en het politieke gesteggel er omheen vormen de kern van Assaf Gavrons De nederzetting, zijn vijfde roman alweer. De meeste personages spelen een rol in dit theaterstuk. Zo zijn er Otniël Asís, zionist en leider van de nederzetting, en de broers Ronni en Gabi Cooper, van wie de een na de dood van hun ouders in Israël is gebleven en de ander naar Amerika is gegaan. Een niet onbelangrijke rol is weggelegd voor de Amerikaanse journalist die bericht over de nederzetting.

Gavron schrijft vlot. De nederzetting wisselt gemakkelijk tussen Maälè Chermesj, het uitgaanscircuit van Tel Aviv en andere locaties. Opvallend is daarbij hoe verfrissend Tel Aviv voelt ten opzichte van de kleine nederzetting. Daar is een heel andere wereld, die weinig gemeen heeft met het zwaar religieuze en haast Bijbelse land rondom Maälè Chermesj C. Daar lijkt de tijd stil te staan en is een bestaan opbouwen de primaire bezigheid.

Het is natuurlijk onmogelijk De nederzetting in deze tijd neutraal te lezen. Na de derde oorlog tussen Hamas en Israël in zes jaar is een roman over een nederzetting controversieel, ondanks dat Gavron niet direct partij lijkt te kiezen. Wel benadrukt hij de bescherming die ook inwoners van illegale nederzettingen dienen te krijgen – een even humaan als omstreden standpunt. 

Een klucht
Als vorm voor zijn verhaal heeft Gavron de klucht gekozen. Zijn proza is niet specifiek humoristisch te noemen en de dagelijkse beslommeringen van zijn hoofdpersonages vaak al helemaal niet. Maar wanneer Gavron de Israëlische bureaucratie beschrijft, is dat komisch – al is tenenkrommend misschien een beter woord. Geen staat die beter naar Kafka gekeken heeft dan Israël.

Alleen schiet Gavron hier weer te ver door. Dat de president van de Verenigde Staten, naar aanleiding van een bericht in de krant over Maäle Chermesj C, naar Israël komt, is overtrokken. De auteur weet dit onvoldoende geloofwaardig te maken. Her en der wordt De nederzetting ‘de Grote Israëlische Roman’ genoemd, maar daarvoor mist dit boek toch echt de vereiste diepgang.