Herman Brusselmans is een merk. Een merk dat hij zorgvuldig ‘positioneert’, zoals dat in marketingkringen heet. Twee boeken per jaar, een reeks columns in diverse media en de altijd opzienbarende optredens op radio en televisie. Zijn vaste schare bewonderaars houdt van de onderkoelde humor en de immer ernstige performance van de schrijver.

Übertrut
Die ernst vormt een belangrijk deel van het imago dat Brusselmans neerzet: hij lacht zelden of nooit. De meest fantastische absurditeiten bespreekt hij met een stalen gezicht alsof het leven hem op geen enkele wijze iets van vreugde brengt. Zo ook behandelt hij zijn productieve schrijfwerk, waardoor er een vreemde verhouding ontstaat tussen de serieuze schrijver en zijn vaak schaterlachende publiek.

In Zeik begeeft Brusselmans zich in de wereld van de literaire thriller. Dat gaat hem, voor wat betreft de hoofdlijnen, goed af: in 1961 wordt de moordbrigade van de politie in Gent geconfronteerd met een aantal mysterieuze moorden. Commissaris Übertrut en de inspecteurs Zeik, El Bazaz en Broekgat staan voor een moeilijke zaak. Als het team wordt uitgebreid met de vrouwelijke inspecteur Selma Compas, komt er schot in het onderzoek en is de ontknoping nabij. Einde verhaal.

Onzinverhaal
Dat de moordbrigade zich bezighoudt met zo’n complexe zaak is een rode draad waar de schrijver zich al vanaf het begin niet echt voor lijkt te interesseren. Er moet nu eenmaal een verhaal zijn, maar in Brusselmans’ universum gaat het vooral om de onderlinge verstandhouding die in ontwrichtende dialogen gestalte krijgt. Het is de truc van de verwarring: als iemand een enigszins relevante opmerking maakt, weet de schrijver die direct om te zetten in een volledig ontsporend onzinverhaal. Om even verderop de draad gewoon weer op te pakken.

Inspecteur Compas: ‘Ze is wreedaardig gewurgd met een touw’ (…) ‘Mijn broer heeft ook ooit iemand gewurgd’, zei Adinda, ‘maar dat telt niet mee. Het was een Duitser in de oorlog en van die rotzakken konden er niet genoeg gewurgd worden. Ze hebben m’n broer afgevoerd naar Dachau. Daar kon hij ontsnappen door achtentwintig bewakers om te kopen. Hij had veel geld, door z’n handel in exotische dieren (…)

De tweede truc – Brusselmans ten voeten uit – bestaat uit de doorlopende zoektocht naar mogelijkheden om een seksuele pointe te plaatsen. En dat het liefst op iedere pagina. De weg erheen is voor Brusselmans een eenvoudige route, want vrijwel alle gesprekken of geventileerde gedachten kunnen in een handomdraai omgetoverd worden in platvloers proza.

‘De meisjes zijn niet meer wat ze vroeger waren, Pietro,’ zei Zeik. ‘Vroeger zouden ze je hun preut met open handen aangeboden hebben in ruil voor een stuk pizza, tegenwoordig mag je dat stuk pizza in hun reet steken en nog hebben ze de hint niet begrepen.’

Persiflage
Als laatste truc, en dat is een heel slimme, verklaart de schrijver bij aanvang van elk vraaggesprek dat we deze roman vooral als ‘persiflage’ moeten zien. Het is de meest effectieve manier om een recensent monddood te maken: alle kritiek en onderbouwing wordt gereduceerd tot onbegrip en onkunde. Het zij zo.

Herman Brusselmans is een fenomeen en de verkoop van zijn boeken is fenomenaal. Of zoals zijn uitgever op de achterflap nog maar eens ironisch benadrukt: ‘hij is een zeer belangrijk schrijver’. Zeik daarentegen, in zijn absurdistische nietszeggendheid, is een boekje dat slechts zal functioneren als geinig verjaardagscadeau.

Al jarenlang wordt Dave Eggers door velen beschouwd als één van de beste Amerikaanse auteurs van onze tijd. Ook als één van de meest veelzijdige auteurs trouwens, met werk dat uiteenloopt van het autobiografische, deels gefictionaliseerde, Een hartverscheurend verhaal van duizelingwekkende genialiteit tot het waargebeurde Zeitoun, over een Syrische man die in New Orleans wordt getroffen door de orkaan Katrina. En daarbij houdt het niet op: Eggers bewerkte het kinderboek Max en de Maximonsters en schreef een roman over de rol van privacy bij een Facebook-achtig bedrijf (De cirkel). Daarnaast is hij oprichter van uitgeverij McSweeney’s, dat onder meer het succesvolle literaire tijdschrift The Believer uitgeeft. Niet gek dus dat de hele literaire wereld met spanning zat te wachten op nieuw werk van Eggers’ hand. 

En plotseling, nog geen jaar na zijn vorige boek, was hij daar: de roman Uw vaderen, waar zijn zij? En de profeten, leven zij voor eeuwig? En opnieuw koos Eggers niet voor de gebaande paden: hij schreef een boek dat volledig is opgebouwd uit dialogen. Geen eenvoudige opgave, wan hoe geef je diepte aan een personage dat je niet kunt beschrijven, maar alleen kunt laten spreken?

De schijn van een psychologische thriller
Uw vaderen beschrijft de zoektocht van Thomas, een jonge en wat verwarde man, naar antwoorden op belangrijke vragen in zijn leven. Hij zoekt die antwoorden bij een aantal mensen die hij gevangen houdt in een oude legerbasis. Een astronaut, een politicus, een oude vrouw; ze zijn allemaal gekidnapt en opgesloten. Maar waarom, en wat hebben ze met elkaar gemeen?

Uw vaderen heeft in eerste instantie veel weg van een psychologische thriller: de spanning wordt langzaam opgebouwd en er wordt lang in het ongewisse gelaten wat Thomas van plan is. Het boek bestaat echter volledig uit dialogen tussen Thomas en de mensen die hij heeft opgesloten. Hierdoor is het moeilijk om in het boek op te gaan. Thomas bestaat immers uitsluitend uit uitspraken en gesprekken. Als lezer krijg je geen inzicht in zijn psyche. Thomas is en blijft vlak; een papieren personage in een literair experiment.

Eggers zou Eggers natuurlijk niet zijn als Uw vaderen niet alsnog voldoende elementen zou bevatten om de aandacht van de lezer vast te houden. Zo speelt de discussie rondom agressie en racisme door agenten een belangrijke rol in het boek. Een actuele kwestie, vooral in Eggers’ thuisland Amerika. Daarnaast schetst Eggers een naargeestig tijdsbeeld door Thomas symbool te laten staan voor de hedendaagse mens: egocentrisch en volledig geabsorbeerd door zijn eigen leven.

Eggers doet het weer
Op het eerste gezicht lijkt Uw vaderen een vlak boek met een gebrek aan persoonlijkheid en diepgang. Wanneer het verhaal bezinkt, blijkt echter dat achter de ogenschijnlijk eenvoudige stijl een complexiteit aan maatschappelijke kwesties schuilgaat. Dit wordt benadrukt door de dialoogstructuur: doordat Thomas nergens echt menselijk wordt, belichaamt hij de huidige geïndividualiseerde en onpersoonlijke samenleving. Met Uw vaderen heeft Eggers een roman geschreven die weliswaar niet uitblinkt in literair opzicht, maar des te meer op maatschappelijk vlak. Het is Eggers opnieuw gelukt om de tijdgeest te vatten.

Het is 1990. Johanna Morrigan is een dikkige tiener uit een Engelse achterstandswijk. Haar werkeloze vader drinkt teveel en haar moeder heeft na haar zoveelste bevalling een forse postnatale depressie. Als de uitkering van het gezin wordt verlaagd, probeert Johanna een zakcentje bij te verdienen door mee te doen aan een poëziewedstrijd. Ze wint onverwachts de hoofdprijs, wat inhoudt dat ze een mooi geldbedrag krijgt én haar gedicht mag voordragen bij een televisieshow. Door haar zenuwen loopt dat optreden echter flink uit de hand: het eindigt met pijnlijke imitatie van Scooby Doo. Na de uitzending wordt Johanna uitgelachen en uitgescholden door iedere puber in de wijde omtrek. Johanna besluit dat ze niet langer Johanna wil zijn en creëert haar alter ego: Dolly Wilde.

Aspirant-seksgodin
De geboorte van Dolly Wilde betekent het begin van een wild leven als popjournaliste in Londen en als aspirant-seksgodin:

Ik voel dat ik dringend deskundig wil worden op het gebied van neuken. Dat is een eigenschap die ik wil bezitten. Ik wil gerespecteerd en bewonderd worden als een legendarisch lekker wijf – ik zou zelfs graag geïntroduceerd willen worden als: ‘Dit is Dolly Wilde – ze is een legendarisch lekker wijf’ – maar de enige manier om dat te bereiken is op pad te gaan om veel te seksen.

Johanna/Dolly realiseert zich dat de maatschappij haar vanwege deze wens als slet beschouwt:

Dat maakt me vaak razend. Je zou ook niet afgeven op een loodgieter met veel ervaring in het installeren van badkamers! tier ik in mezelf als ik ergens de term ‘enorme slet’ tegenkom en bedenk dat die op mij slaat. Je zou niet sneren over een dierenarts die driehonderd cavia’s het leven heeft gered! Nou, dit is dus hetzelfde! Ik leer al doende! Ik verrijk mijn cv!

Ze probeert immuun te worden voor de term ‘slet’ door deze zo vaak mogelijk in zichzelf te herhalen, zodat het woord haar minder kwetst:

Ik ben een enorme slet! denk ik bij mezelf, op een motiverende manier. Ik ben een Seksavonturierster! Ik ben een Gangster van de Genitaliën! Ik ben een Matennaaister! Ik ben een vriendelijke, edelmoedige, enorme slet en nu ga ik mijn slettenontbijt nuttigen.

Ongemakkelijke seksscènes
Humor en emancipatie gaan hand in hand in het werk van Moran, die toevallig óók uit een rotdorp komt, óók op jonge leeftijd popjournalist werd en óók probeert om het stigma rondom seksueel actieve vrouwen op te heffen, of tenminste ter discussie te stellen. Niet voor niets wordt Bouwpakket van een meisje op de omslag gepromoot met een quote van Lena Dunham – samen met Moran een van de belangrijkste feministes van de huidige generatie.

Girls, de televisieserie die door Dunham werd geschreven, geproduceerd en geregisseerd, zit bomvol ongemakkelijke seksscènes. Waar seks in de meeste series wordt getoond als pure romantiek óf pure lust, laat Dunham zien dat echte seks helemaal niet altijd fantastisch is: haar personages vinden de seks die ze hebben soms totaal niet prettig, en sommigen van hen cijferen zich – uit onzekerheid – zelfs volledig weg voor hun bedpartners. Dunhams (ont)nuchtere blik op seksualiteit is behoorlijk verfrissend én herkenbaar voor veel jongeren, wat blijkt uit het enorme succes van de serie. Moran is duidelijk een feministe van dezelfde generatie: in haar boek wordt ook bepaald geen perfect beeld geschetst van de seksuele ervaringen van jonge vrouwen. Dat blijkt onder meer uit Dolly’s seks met Monsterpik Al, waarbij de puber doodsangsten uitstaat:

Uiteindelijk merk ik dat het werkt als ik niet meer denk aan wat ik denk bij dit staaltje coïteren – namelijk vooral ‘Ik vind dit zorgelijk! Dit moet toch zeker de grootste penis aller tijden zijn! Snel! Bel het Guinness Book of Records!’ – en me meer bezighoud met wat hij denkt. […] Ik zal me later realiseren dat ik, als meisje van zeventien, tijdens deze sekspartij mijn eigen stem niet goed kon horen. Ik had geen idee wat mijn stem überhaupt was.

Niets is zwart-wit
Iedereen ontdekt zijn stem op zijn eigen manier, zeggen Moran en Dunham, en iedereen maakt daarbij fouten. Die mening is weliswaar niet nieuw, maar de manier waarop hij wordt verkondigd wel: Moran en Dunham zetten allebei fictieve personages om hun opvattingen over seksualiteit in de moderne tijd met de wereld te delen. Voor hen is het verhaal voldoende: in tegenstelling tot veel andere schrijvers en televisiemakers houden ze zich beiden ver van een oordeel. Deze frisse denkwijze sluit goed aan bij het huidige tijdbeeld en bij de ideeën van hedendaagse jongeren, die steeds meer twijfelen over voormalige zekerheden. Oók over het ouderwetse romantische beeld van seksualiteit. Want is seks altijd mooi? Hoor je als vrouw je seksuele escapades voor jezelf te houden? Moran laat zien dat ook op het gebied van seksualiteit niets zwart-wit is.

Emma Curvers (1985) groeide op in Zuid-Limburg, studeerde filosofie en is hoofdredacteur van filmplatform Cineville. In haar debuutroman Iedereen kan schilderen verwerkt ze de moeizame relatie met haar vader die in werkelijkheid inmiddels met haar gebroken heeft.

Diagnoses
In Iedereen kan schilderen probeert de twintigjarige Iris Kostons vrede te vinden met een gezinsleven waarin haar vader álle aandacht opeist. Zelf neigt ze naar depressiviteit en herkent ze veel van haar vader in zichzelf. Moeder Elsbeth treedt de situatie tegemoet met een achteloosheid die veel weg heeft van levensmoeheid. Iris’ zus Mia heeft zich met haar rebelse attitude nog het meest ontworsteld aan de ziekte ‘Hans’, maar lijdt dan weer aan hypochondrie. Tussen al deze besognes door proberen ze zich een weg te vinden in alledaagse gezinssituaties zoals de feestdagen, wat vaak lijkt te slagen maar uiteindelijk meestal jammerlijk mislukt.

De vele ziektes beperkten zich overigens niet tot de gezinssfeer. In het hart van de roman staat een twee pagina’s beslaande stamboom met onder elk familielid de psychische kwalen waar hij of zij aan lijdt – voor zover dat bekend is, want familiebreed wordt geleden aan “verzwijgzaamheid”.

Kan iedereen schilderen?
De hele roman speelt zich thuis in Zuid-Limburg of bij de psycholoog af, met uitzondering van een incidenteel uitje. Deze vernauwing van tijd en ruimte in het verhaal draagt bijzonder bij aan de beklemming die niet alleen Iris, maar ook de lezer ervaart. Beiden gaan aan het malen; betekent erfelijkheid onvermijdelijkheid? Elk verhaal heeft meerdere kanten; is het gezegd dat Hans’ versie minder waard is omdat die onbegrijpelijk is? Hans schildert zonsondergangen met Ravensburgers eenvoudige schildertechniek ‘Schilderen op nummer – iedereen kan schilderen’. Het is duidelijk dat je daarmee geen kunst maakt, maar het valt niet te ontkennen dat Hans schildert; heeft hij het bij het verkeerde eind als hij de wereld op dezelfde systematische manier uiteenrafelt en weer in elkaar zet?

Anderzijds doet de vernauwing afbreuk aan de roman omdat hij het verhaal nogal isoleert – alsof Curvers verder niets te vertellen heeft. Deze tunnelvisie zie je ook terug in het taalgebruik; Curvers herhaalt zich en gebruikt veel dezelfde woorden in plaats van synoniemen – een kwaal waar veel jonge schrijvers aan lijden – waardoor de vertelling soms wat monotoon is.

Therapie

Met Iedereen kan schilderen doet Curvers een dappere poging haar vader van zich af te schrijven. In interviews geeft ze ook aan dat het schrijven op deze manier gewerkt heeft. Dat doet ze niet zonder humor; Hans’ psychoses zorgen voor komische situaties. Maar echt ver gaan de mondhoeken niet omhoog. Curvers lijkt in haar debuut nog te veel bezig met het psychologische aspect van het van zich af schrijven en te weinig met het schrijven van een roman. Hopelijk weet ze de balans daartussen in haar volgende roman beter te vinden.