Iedereen die nog ergens in de waan verkeerde dat Denken met de grote D een bezigheid is voor stoffige geleerden of somberaars, wordt onmiddellijk uit de droom geholpen. Please awaken: thinking is fashionable!

In het programmaboekje staan Alain de Botton en andere grote namen uit The School of life – de filosofische school die zich richt op het leven van alledag – gebroederlijk naast cabaretier Jan Jaap van der Wal. Onze diepzinnige BN’er Stine Jensen, filosofe en tv-presentatrice van onder meer Dus ik ben, bundelt haar krachten met Spinvis en er zijn veel nationale en internationale denksterren. Thinking with the stars vandaag dus. Ze zijn er allemaal: van Frédéric Lenoir tot Markus Gabriel. De Comedy Explosion doet de Nes schudden op zijn grondvesten. Ook vrijwel de voltallige redactie van het Filosofie Magazine is van de partij. Het programma ziet er zo veelbelovend uit, dat je bijna last krijgt van keuzestress.

Filosofie is tegenwoordig echt de vrolijkste academische discipline. Misschien komt het omdat ze nooit echt een wetenschap heeft willen zijn, en zich daardoor onttrekt aan alle knellende kaders en wetten van meten en weten, die de vrije geest gevangen houden. Vrolijk betekent zeker niet minder diepzinnig, maar wel toegankelijker. Dat blijkt ook uit de samenstelling van het publiek: even rondneuzen leert dat er mensen zijn van alle leeftijden. Ook kinderen!

Bestaat de Kerstman toch?

Het belangrijkste inzicht dat Brainwash brengt, is dat de filosofie zich heeft durven aanpassen aan de snelheid van de eenentwintigste eeuw, zonder oppervlakkiger te worden. In de grote Expo-zaal van De Brakke Grond staat Jan Jaap van der Wal klaar om de Dus-ik-ben Power Talks te presenteren. Vijf denkers hebben slechts twaalf minuten de tijd om hun verhaal te vertellen. Het concept doet denken aan de populaire TED-talks. Van der Wal vertelt dat alles vandaag draait om de filosofische vraag die ons allemaal bezighoudt: hoe moet ik leven? Van der Wal: ‘Enne… als u denkt: “dit zou wel eens een grap kunnen zijn”, dan staat het zelfs vrij om te lachen!’

De Amerikaanse filosoof en tekstschrijver Eric Kaplan vertelt in zijn Power Talk een verhaal over God, the soul and the self. Dit alles naar aanleiding van zijn plotselinge twijfel aan de vooronderstelling dat de Kerstman niet bestaat. De moeder van het vriendje van zijn zoon verbood het haar kind met Kaplans zoontje mee te gaan naar de dierentuin. De reden: Kaplans zoon was een ongelovige. Hij geloofde niet meer in de Kerstman en zou haar kind kunnen besmetten met goddeloze gedachten. Kaplan: ‘Ik dacht: “Hé, dat is raar. De Kerstman bestaat niet. Mijn zoon bestaat wél. Maar zij bewaart liever de illusie!’

Naar aanleiding van dit voorval wordt Kaplan opgeslokt door ontologische twijfel over het bestaan van de Kerstman. Hoe zit het dan met al het andere waarneembare, de realiteit en illusies? En welke rol spelen onze hersenen? Zijn verhaal had zeker niet misstaan in een neurofilosofische verhandeling, maar tegelijkertijd kun je er een cabaretvoorstelling mee vullen. Al discussiërend met zichzelf, stellingen aannemend en weer verwerpend, komt hij tot grote inzichten. Dat is filosofie. En dankzij zijn droogkomische toon en de voorbeelden die hij aanhaalt – ‘het hoeft niet moeilijk te zijn om een genie te worden; Beethoven kon het ook met zijn “tatatataa”‘ – neemt het publiek Jan Jaap van der Wals advies af en toe eens te lachen graag ter harte.

De Nobelprijs voor de Vrede?

Er is ook een hele inspirerende Power Talk van Roman Krznaric. Hij schreef het boek Empathy. Krznaric zou daarvoor best wel eens de Nobelprijs voor de Vrede mogen krijgen. Want hoeveel mooier zou de wereld kunnen zijn als we allemaal het empathische vermogen dat we van de natuur hebben meegekregen, ook echt op grote schaal zouden inzetten? Hij noemt het ontroerende project Hello Peace, waarbij Israëli’s met een willekeurige Palestijn konden bellen. Want het is goed om ‘Uzelve te kennen’, maar nog beter als je daarnaast ook even in de schoenen van de vijand of de ander durft te staan. Dan blijkt alles minder zwart-wit.

Dat zwart-witdenken werd letterlijk onderuitgehaald in een experiment waarbij leden van de Ku Klux Clan verplicht moesten samenwerken met Afro-Amerikanen. Alle vooroordelen verdwenen wederzijds als sneeuw voor de zon. Maar het geeft toch te denken: in hoeverre is het mogelijk om empathie te blijven tonen in een wereld die anderzijds geregeerd wordt door conflict? Want conflict lijkt soms onvermijdelijk. Obama had misschien de president van de vrede willen worden, maar zag zich toch gedwongen ten strijde te trekken tegen IS. We kunnen ons allemaal inleven in films als Paradise Now, waarin we in de schoenen mogen staan van moslimterroristen, maar ondanks de empathie die je kunt voelen lijken confrontaties in het echte leven soms onvermijdelijk. Of toch niet?

Het Schone in filosofen

Er is nog veel meer. Zo zijn er ook optredens waarin we nog verder de diepte ingaan en die veel langer duren dan twaalf minuten. In de Rode Zaal staat publieksfilosoof en schrijver Frank Meester klaar. Zijn stelling: vrouwen mogen wel eens wat ijdeler zijn. Ze zouden wat meer mogen bluffen en daarbij een voorbeeld kunnen nemen aan mannen, die dat al lang doen. Via allerlei kleine anekdotes en grappige voorbeelden komt Meester tot zijn conclusie. De ideeën van Derrida blijken prima in te passen in zijn betoog, zoals veel andere denkers op het Brainwash Festival hun hedendaagse problemen ook aanpakken met de theorieën van de oude wijzen in het achterhoofd.

Wie in de Rode Zaal bij Frank Meester even zijn blik over het podium laat glijden, kan overigens ook tot geheel nieuw voer voor filosofen komen. Meester wordt omringd door portretten van wijsgeren van de Oudheid tot nu. Vergelijk even de beeltenis van Epicurus of Erasmus met de eenentwintigste-eeuwse Meester en je komt tot een verrassend inzicht: ze worden steeds knapper! Die oude denkers konden prachtige ideeën formuleren over het Schone, zelf waren ze echter zeker geen esthetische hoogstandjes. Maar zie hier Frank Meester: het verbluffende resultaat van een lange filosofenevolutie. Het levende bewijs dat niet alleen het denken, maar ook het Schone zelf zich onder filosofen geëvolueerd heeft.

Op tv

En dan kun je op het Brainwash Festival ook nog eens aan den lijve ervaren hoe het voelt om bij de opnames van een televisieprogramma te zijn. Clairy Polak en Ad Verbrugge presenteren de nieuwe aflevering van Het filosofisch kwintet, die vrijdag 31 oktober werd uitgezonden. Met experts in politiek, economie en filosofie bespreken ze het controversiële boek Kapitaal in de eenentwintigste eeuw van de Fransman Thomas Piketty. Het vuistdikke werk ligt enigszins dreigend op tafel. Maar dit filosofische kwintet vertaalt alle ideeën naar ons eigen leven en de Nederlandse maatschappij. Alle onderonsjes tussen Polak en het publiek die off the record plaatsvinden, maken zelfs dit serieuze deel van de dag af en toe cabaretesk. Verder kan alleen al het feit dat je je in een tv-programma bevindt, uitnodigen tot diepe bespiegelingen over hoe het nu voelt om in het ‘echte’ leven tegelijk onderdeel te zijn van het ‘onechte’ leven van de tweedimensionale televisiewereld. Hoe heet dat met een duur woord? Hyperrealiteit?

Wijsgeer in het ziekenfonds
Na deze dag, die genoeg hersenspinsels oplevert om nog uren door te denken tijdens het afwassen, tijdens lange treinreizen of boswandelingen van vele kilometers, zijn er enkele conclusies mogelijk. Een paar bezoekjes aan de wijsgeer zouden verplicht opgenomen moeten worden in het basispakket van iedere zorgverzekering. Filosofie heeft een uitermate helende werking op de ziel. Nietzsche of Freud? Misschien toch liever Nietzsche.

En nogmaals, filosofie is de vrolijkste universitaire discipline die we hebben. Een humordeskundige zei ooit: ‘Zelfspot is de hoogste vorm van humor’. En de eerste (bijna)-wetenschap die zelfspot durft te hebben, die was en blijft paradoxaal genoeg een über-wetenschap. Ooit had ze het eerste woord, misschien heeft ze ook het laatste. We zijn hoog geweest, hoger dan de sterren, dieper dan de Oudheid, op de top van ons denken. God en de Kerstman lachen zich kapot.

Maar volgend jaar misschien liever twee dagen Brainwash. Of drie. Jonge mensen, oude mensen, kinderen: allemaal in een tentje op de camping tot diep in de nacht filosoferen en feesten, met op de achtergrond een paar muzikale goeroes. Of, zoals de organisatie van plan is, naar een locatie met een grotere capaciteit. Want toch een punt van kritiek: er was zoveel te zien op deze ene dag, er waren zoveel impressies en indrukken en de rijen voor de zalen waren af en toe zo lang, dat je halverwege soms te horen kreeg dat de zaal al tot de nok toe gevuld was. Maar wat te doen als je je favoriete BN’er Stine Jensen niet in het echt hebt kunnen zien, of haar niet even heel stiekem hebt kunnen aanraken in het voorbijgaan? Volgend jaar met een slaapzak voor de zaal? Of toch liever een dag extra uittrekken? In ieder geval: Stine, volgend jaar tijdens Thinking with the stars een meet & greet!

Brainwash Festival • 25 oktober 2014, Amsterdam

Het begon met de dood van een vogel. In El desorden de tu nombre (Juan José Millás, 1989) sterft de parkiet van de hoofdpersoon een onfortuinlijke dood.

Dat zit zo. Julio lijdt aan akoestische hallucinaties: hij hoort de melodie van de ‘Internationale’ op concertvolume in zijn hoofd. Hij gaat naar een psychoanalist en na zijn sessies ontmoet hij de lieftallige Laura. Wanneer Julio voor het eerst met haar in bed duikt, begint zijn parkiet plots de gewraakte ‘Internationale’ te fluiten. Daarop staat Julio op, pakt de vogel beet, en knijpt hem dood. Laura blijft achter in bed. Als ze vraagt wat er met de vogel is, antwoordt Julio vlakuit: ‘Een hartaanval. Hij is gestorven aan een hartaanval.’

Op dat moment begon het, mijn obsessie met Millás. Om de schrijver zelf te parafraseren: ik heb nooit begrepen waarom mensen katten houden als ze ook obsessies kunnen nemen. Na het voorval met de vogel in de nacht, werd het zwart-komische werk van Millás een van mijn dierbaarste obsessies: na El desorden de tu nombre las ik even hallucinogene romans als Tonto, muerto, bastardo e invisible (1995), El orden alfabético (1998) en El mundo (2007).

Wat mij vooral aantrok in Millás’ werk is het element van waanzin dat in zijn hele oeuvre terug te vinden is. Zijn personages staan vaak op gespannen voet met hun samenleving, omdat ze de realiteit niet zonder meer aanvaarden. Zoals een van zijn hoofdpersonen vraagt: waarom is iedereen toch zo geobsedeerd door de realiteit, terwijl irreële dingen evengoed bestaan? Deze levensvisie vormt de basis van hun obsessies en wanen, maar ook van hun eigenheid en gevoel voor humor.

Millás ontneemt de directe werkelijkheid haar gewicht. Zijn verhalen toonden me dat we niet onlosmakelijk met de wereld verbonden hoeven te zijn. Dat we op momenten van crises aan haar dwang kunnen ontsnappen door haar nét even wat minder serieus te nemen. Zoals de Indigo Girls zingen in hun enige, onterecht vergeten hit: “And the best thing that you ever did for me, was to help me take my life less seriously – it’s only life after all.”

Uiteindelijk leidde mijn Millás-obsessie me naar de straten van ‘zijn’ Madrid. Rond de Calle Canillas, waar de schrijver opgroeide, zocht ik sporen van zijn ongelukkige jeugd. Die vond ik niet. Maar lopend door de hete, overvolle straten begreep ik wel waarom een jongen die hier opgroeide, in een broodarm gezin in de beklemmende Franco-jaren, zijn werk weidde aan alles wat ons kan bevrijden van werkelijkheidsdwang: een obsessieve verbeelding, inktzwarte humor, en literaire waanzin.

• Na de kritische blik op de auteur in Enkeling tegen het systeem/zichzelf volgt vandaag het tweede deel van de bespreking van Gevallen vogel • 

Natuurlijk werkt Van Willigenburg zijn kritiek ook uit. Naast verwijzingen naar alom bekende gerechtelijke dwalingen en hier en daar wat bronnen (onder meer De nieuwe kleren van de rechter. Achter de schermen van de rechtspraak (2010) van Rinus Otte) is de structuur van het boek zo opgebouwd dat het lopende verhaal telkens onderbroken wordt door een min of meer filosofisch intermezzo. In de zes hoofdstukken die het boek rijk is, staat ieder hoofdstuk een filosoof centraal die op de een of andere manier past bij het verhaal wat erin verteld wordt. Kant biedt intellectuele afleiding in Kamp Zeist tijdens het voorarrest, Wittgenstein geeft houvast tijdens de therapie bij De Waag na de veroordeling tot een voorwaardelijke gevangenisstraf. Nietzsche levert bemoediging tijdens een nieuw voorarrest in Nieuwegein, Foucault verschaft inzicht in Vught tijdens de tweede veroordeling. En ten slotte zijn Agamben tijdens het hoger beroep in Arnhem en Lyotard voor het laatste deel van de gevangenisstraf in Lelystad tot steun.

Dat in ieder hoofdstuk een specifieke filosoof wordt besproken, maakt dit echter – anders dan de ondertitel van het boek doet vermoeden – geen filosofisch werk. Daarvoor doet een en ander wat selectief en geforceerd aan. Zo blijft Kants categorische imperatief wijselijk achterwege en zijn zeker de besprekingen van het werk van Agamben en Lyotard wat aan de oppervlakkige kant. Bovendien leiden de verschillende filosofische kruimels vaak af van het hoofdverhaal: de maatschappelijke val van een hooggeleerd man van groot aanzien. Van Willigenburg hinkt dan ook op teveel poten. Is dit boek een aanklacht tegen het systeem, een poging tot rehabilitatie, een psychoanalytische worsteling met zichzelf, een beschrijving van het gevangenisleven of een troost van de filosofie?

Het doet in ieder geval de vraag stellen of de filosofen hier niet zijn gebruikt als rechtvaardiging het tot een verantwoord boek te maken, in plaats van als volwaardige aanvulling. Zo bezien zijn alle filosofische passages slechts een schets voor een boek dat er nodig nog komen moet: een werkelijk wijsgerig verantwoorde aanval op het huidige strafbestel. Want dit boek zit, ondank alle bedenkingen die hier genoegzaam zijn geuit, boordevol interessante thematiek, die dwingt tot het stellen van kritische vragen, zowel in maatschappelijke als persoonlijke zin.

Denk na, oordeel zelf
Is er werkelijk een alternatief voor het huidige juridische bestel? Corrumpeert uiteindelijk niet ieder systeem? Wat antwoorden we onze leerlingen en studenten als ze ons vragen naar de blinddoek van Vrouwe Justitia? Kunnen we eigenlijk nog wel vertrouwen hebben in onafhankelijkheid van de rechtspraak? Hebben we eigenlijk wel een realistisch beeld van onze gevangenis? Wat is er sinds de jaren ‘80 gebeurt met de maatschappelijke opvattingen omtrent pedofilie? Past nuancering in dat debat en is er wel voldoende ruimte voor? Hebben bepaalde media die de onderbuik faciliteren een niet al te vertroebelende rol in het geheel? Is het juist om een veroordeelde topwetenschapper buiten de academische wetenschap te houden? Wat betekent vergeving? Wat is geloofwaardigheid? Zouden wij ons nog durven of willen inlaten met een veroordeelde zedendelinquent?

Het boek verdient alleen al omdat het deze vragen opwerpt ieders eigen oordeel en ieders eigen overweging. Hier ontvangt het ondanks de nodige bedenkingen het voordeel van de twijfel. Van Willigenburg is een gevallen vogel, die tracht opnieuw te vliegen. Hij zal zich niet verbergen, hij zal zijn mond niet houden. Hij zal zich laten zien en waar nodig mengen in het debat. En dat is goed, en dat is zijn goed recht.