Joseph Wilhelm Mengelberg wordt geboren in Utrecht en blijkt al snel muzikaal hoogbegaafd te zijn. Zijn jeugd en adolescentie lopen langs een weg met slechts een mogelijke eindbestemming: het muzikantschap. En dat lukt. Vriend en vijand zijn het erover eens dat Mengelberg een uitzonderlijk dirigent is. Niet enkel het Concertgebouworkest, ook tal van andere orkesten willen Mengelberg op de bok. Hij reist de hele wereld over, wordt aanbeden door vrouwen, is bevriend met Gustav Mahler en ontvangt belangrijke eerbewijzen. Naast Mahler mag Mengelberg ook Richard Strauss tot zijn vriendenkring rekenen, de componist die het symfonische gedicht Ein Heldenleben schreef. Volgens critici een schaamteloos zelfportret. Toch had het evengoed een muzikale weergave van Mengelbergs succesjaren kunnen zijn: de jaren tot aan de oorlog.

Kritiek
Niettemin zijn er in de jaren voor 1940 al kritische geluiden te horen. Met name over zijn politieke houding. Zo langzamerhand begint men aan zijn loyaliteit te twijfelen. Mengelberg heeft openlijk contact met hooggeplaatste Duitsers en NSB’ers. Opvallend twijfelt men in Duitsland evengoed. Aan wiens kant staat de dirigent nu eigenlijk? Vol overgave dirigeert hij de werken van Joodse componisten. Op een door nazi’s opgestelde lijst wordt Mengelberg aangeduid als Freund des Juden Gustav Mahler. Ook tijdens de bezettingsjaren houdt de dirigent er op zijn zachtst gezegd een ambivalente houding op na. Zo zou hij champagne klinken op Duitse overwinningen, geeft hij concerten in Berlijn, is hij lid van de Kultuurraad en ontglipt hem regelmatig een onhandige opmerking. Daartegenover staat zijn hulp aan Joodse orkestleden, het weigeren van concerten voor dubieuze organisaties en zijn genegenheid voor de in Londen verkerende koningin Wilhelmina.

Een kind
Na de bevrijding wordt de Nederlandse samenleving van zijn collaborateurs gezuiverd.  Mengelbergs imago is te zeer besmeurd. Door een speciaal opgerichte ereraad wordt hij voor het leven uitgesloten van dirigeren in Nederland. In 1946 is er de mogelijkheid in hoger beroep te gaan en de inmiddels in Zwitserland wonende Mengelberg doet dat. Zijn advocaat, Sam Bottenheim, zoekt de oude musicus op en treft een man ‘die zich van geen kwaad bewust voelt, maar zich overigens diep getroffen acht door hetgeen men hem heeft aangedaan’.

Bovenstaande uitspraak legt een totaal gebrek aan zelfkritiek aan de dag. Oud-politicus Henri Marchant, een van de getuigen, typeert Mengelberg als volgt:

Mengelberg was een kind en dus ook kinderlijk in zijn opvattingen. Alles draaide om de muziek en het orkest. Mengelberg wist niets af van politiek.

Het beeld ontstaat van een wereldvreemde naïeveling. Op zichzelf geen probleem, maar voeg daar een portie ijdelheid, egoïsme, grootheidswaanzin en een gemakkelijk te beïnvloeden karakter aan toe en zie de precaire cocktail ontstaan. De raad besluit Mengelbergs uitsluiting voor het leven terug te brengen naar zes jaar. Een aantal maanden voor de straf afloopt sterft hij. Zijn geliefde orkest heeft hij na de oorlog nooit meer gedirigeerd.

Noodzaak
Dat het zuiveringscollege juridisch gesproken niet altijd de schoonheidsprijs verdient, weet Frederik Heemskerk (1939) helder uit te leggen. Zijn verleden als advocaat, officier van justitie en raadsheer helpt hem daarbij. Of hadden wij dit zelf ook wel kunnen concluderen? De vraag die na het lezen van Dossier Willem Mengelberg blijft hangen is: wat is de noodzaak van dit boekje? Hoeveel nieuwe feiten komen nu werkelijk boven tafel ten opzichte van de lijvige, door Frits Zwart geschreven Mengelberg biografie? Ontstijgt het het niveau van een ijverig werkstuk?

Nee. De getuigenverslagen zijn interessant maar overlappen elkaar veelvuldig, de toon is vaak te schools en de zaak mist de grandeur om er een boek aan te wijden. Dat Mengelberg fouten heeft gemaakt maar niet ‘fout’ was, kan de lezer al snel opmaken. Ook het feit dat Mengelberg zich nooit openlijk heeft verantwoord voor zijn daden, maakt het er niet gemakkelijker op. Vragen die de raad stelde konden de facto alleen door de hoofdpersoon beantwoord worden. Zoals Heemskerk zelf concludeert: ‘Voor zijn rechters – en voor ons – blijft hij nu de grote onbekende.’

Het is een van de sterkste beelden uit het tweede deel van Willem Otterspeers biografie van Willem Frederik Hermans, De zanger van de wrok: de eenzame schrijver op leeftijd, gezeten in een stoel in een matig verlichte kamer in zijn Parijse appartement, die zijn leven overpeinst. Zijn vrouw, de enige persoon die van de ene tot de andere kaft in leven bij de schrijver blijft, slaapt. Alles is mislukt, alles is altijd mislukt.

Als buitenstaander zie je wat niet mislukt lijkt te zijn: op een zeker moment ontving Hermans bijna twee ton per jaar aan royalty’s van zijn uitgeverij De Bezige Bij alleen al – daarbij kwam nog geld van de kranten en tijdschriften waarvoor hij schreef, royalty’s van uitgeverij Van Oorschot (De donkere kamer van Damokles) en dividend van aandelen Shell. Het ging Hermans en zijn vrouw Emmy materieel en financieel voor de wind: hun Parijse appartement was duur, maar daarvoor betaalde in feite NRC Handelsblad, ze dronken goede wijn, champagne en andere drank, en maakten vaak tripjes.

Toch is er een leegte, die zich ook vertaalt naar het laatste deel van Otterspeers boek: Hermans was eenzaam, en die eenzaamheid herhaalde zich elke dag een beetje steviger. Steeds weer raakte hij vrienden en kennissen kwijt doordat ze hem in zijn ogen verraden hadden. Zijn gezondheid takelde langzaam af, als gevolg van de vele sigaretten en grote hoeveelheden drank. Daar zit de schrijver, alleen in een nachtelijke kamer.

Centraal staat de herrie

Maar dat betreft alleen het laatste deel van De zanger van de wrok. Aan het begin vinden we Hermans in Groningen: hij heeft een baan aan de universiteit gevonden, na een miskraam wordt zoon Ruprecht geboren en hij schrijft een aantal van zijn beste boeken. Toch was Hermans ook in het noorden van het land niet gelukkig, waarschuwt Otterspeer: amper twee jaar na er neergestreken te zijn, wilde Hermans weer weg. Dat zou tot 1973 duren, tot hij met veel herrie de universiteit verliet.

Herrie is het kernwoord in Hermans’ leven. (En zijn naleven, waar Otterspeer al genoeg ervaring mee heeft.) Er is continu gedoe: begin jaren vijftig het proces rondom Ik heb altijd gelijk, de Weinreb-affaire in de jaren zeventig, en in de jaren tachtig sleepte het niet-conformeren aan de culturele boycot van Zuid-Afrika zich voort. Toen een psychisch instabiele man zich toegang verschafte tot Hermans’ appartement in Parijs en hem 31 steekwonden toebracht, bleef de schade van al die herrie niet langer mentaal, maar werd zij ook fysiek.

Tussen dat alles door, zou je bijna zeggen, bleef Hermans schrijven: grote romans als De donkere kamer van Damokles (1958) en Nooit meer slapen (1966), universiteitssatires als Onder professoren (1975) en Uit talloos veel miljoenen (1981) en een laat meesterwerk als Au pair (1989). Otterspeer is opvallend veroordelend over veel van Hermans’ werk: vooral zijn Parijse werk wordt stevig aangevallen; pas in 1987, met De heilige van de horlogerie, hervindt Hermans zijn vorm weer. Misschien is dat zo. Deze evaluaties zijn vooral niet de meest interessante stukken uit de biografie. Jammer is ook dat er weinig ruimte is voor een ruimere interpretatie van de ontvangst van zijn boeken.

Machteloze woede

Otterspeer besteedt veel tijd aan het op de huid zitten van Hermans’ persoonlijkheid en zijn drijfveren. Wat motiveerde de grootmeester? Waarom was hij zijn hele leven zo wrokkig? De oorzaken daarvoor vinden we veelal in het eerste deel van deze biografie, het in 2013 verschenen De mislukkingskunstenaar. In dit deel staan de brokstukken van Hermans’ levensinstelling centraal. Zelfs zijn vrouw en zoon moeten eronder hebben geleden. Een citaat:

Waarom was hij naar Brussel gegaan? Om dichter bij Ruprecht te zijn. Maar Ruprecht zag hij minder dan ooit, althans niet op de momenten waarop híj er behoefte aan had. Hij had geen begrip voor het feit dat zijn zoon inmiddels een drukke baan had, een vrouw en kinderen. Ruprecht diende er voor hém te zijn, op bezoek te komen, reisjes met hem te maken. Gebeurde dat niet, dan kon dat aanleiding vormen tot uitbarstingen van machteloze woede.

Die ‘machteloze woede’ is cruciaal. Dat is een soort oergevoel, dat door de in zijn ogen laffe dood van zijn zus in 1940 een allesoverheersende invloed in zijn leven was geworden. Al die boosheid kwam voort uit het gevoel niets aan de situatie te kunnen doen, overgeleverd te zijn aan het lot – een kwetsbaarheid waar Hermans zich door zijn barse schil van hoopte af te weren. Het vormt de kern van zijn werken: de harde wereld en de slappeling, het anders voordoen, de verwoestende kracht van een wereld waar je geen vat op kan hebben.

Kolossale arbeid

Er bestaat een foto, genomen door Pieter van Acker, van Hermans en Cees Nooteboom in Parijs: Hermans rent met de armen gespreid in een Parijs’ park op een groep duiven af, die haastig opvliegen; Nooteboom loopt er glimlachend achter. Deze foto is in De zanger van de wrok terug te vinden. Er is iets intens triests aan dit portret: de te grote, vierkante jas, het kinderlijke plezier van een oudere man. Het is niet de schrijver van de grote romans die we hier zien, maar de man van de private drama’s en innerlijke demonen. Het is wél het onderwerp van Otterspeers kolossale arbeid, van wie we na lezing weer meer begrijpen, en wiens werk we nog beter kunnen waarderen.