De ene helft van de oplage van Het een als het ander begint met het verhaal van de zestienjarige Georgia in de huidige tijd in Engeland, de andere helft vangt aan met de geschiedenis van de frescokunstenaar Francesco del Cossa in het Italië van de vijftiende eeuw. Lezers beginnen met het ene of met het andere deel, wat een verschillende leeservaring oplevert en zal bijdragen aan de dynamiek in menige leesclubbespreking. De delen grijpen in elkaar als een stevige omarming en worden door Smith op indringende wijze gepresenteerd.

Visionaire blik

Beginnend in de Italiaanse Renaissance volgen we de schilder Francesco die vanaf zijn geboorte door zijn vader gepusht wordt om kunstenaar te worden. Hij blijkt een talentvolle tekenaar die gaandeweg – en door een verrassende misleiding – uitgroeit tot beroemd frescoschilder. Er is weinig meer van hem bekend dan zijn fresco’s in Ferara die hij, in opdracht van de hertog, in een plaatselijk paleis heeft geschilderd. De nogal hoogmoedige Franceso heeft in zijn schilderpraktijk te maken met een weerbarstige opdrachtgever, een eigenzinnige assistent en een geniale concurrent.

Smith laat Francesco met een visionaire blik naar de hedendaagse George (zoals Georgia wordt genoemd) kijken. Haar moeder is onlangs overleden en het verdriet zorgt dat het gezin in een wat losgeslagen toestand achterblijft: een alcoholische vader en een gevoelig broertje geven George een grote verantwoordelijkheid. In haar eenzame momenten denkt ze terug aan de reis met haar moeder naar Ferara, waar ze de fresco’s van Del Cossa hebben bewonderd.

Dubbel

Het is de taal van Smith die in een wervelende stroom van woorden een impressionistisch beeld van de wereld geeft. De wijze waarop ze – met een eigenzinnig gebruik van interpunctie, die soms helemaal ontbreekt – de wederwaardigheden van de schilder optekent, het heen en weer bewegen tussen realiteit en visioen, is op een speelse en haast intuïtieve manier tot stand gebracht. In zijn verbeelding beschouwt Francesco George in haar stille rouw terwijl hij ondertussen werkt aan het realiseren van zijn eigen fantasie op de muren van het paleis: ‘want het leven van schilderen en scheppen is een kwestie van tweevoudige kennis waardoor je eigen handen jou een wereld onthullen waarvoor je geestesoog, je bewuste oog, vaak blind is’.

Die dubbelheid in perspectief vormt tevens de basis voor deze roman. George wordt in Ferara door het werk van Francesco gegrepen en probeert zoveel mogelijk informatie te verzamelen om een werkstuk over de kunstenaar te maken. Op dit punt aanbeland brengt Smith een nieuwe laag aan in het verhaal: wordt het leven van Francesco door George beschreven met de vergaarde kennis of vanuit haar verbeelding? Wat was er eerst? Vervolgens wordt duidelijk dat de omdraaiing van de twee boekdelen een uitgekiende strategie van de schrijfster is.

Gaan dingen gewoon weg? zegt haar moeder. Bestaan dingen die zijn gebeurd niet, of niet meer, alleen omdat wij ze niet voor onze neus kunnen zien gebeuren? Ze bestaan niet meer als ze zijn afgelopen, zegt George.

Seksen

Het een als het ander gaat vooral over kijken en bekeken worden. In een grote zwaai worden tijdgrenzen overschreden en vervlecht Smith twee werelden die veelal bestaan uit dubbele elementen die in beide verhalen voorkomen. Dat ze hier vooral de identiteitsverwarring tussen de seksen een grote rol geeft is, gezien haar eerdere werk, niet verwonderlijk. Ook George, met haar jongensnaam, raakt in verwarring op het moment dat haar vriendin H. haar probeert te zoenen. Of is dit slechts de verbeelding van de beschouwer?

Met enige gekunsteldheid heeft Ali Smith een roman geschreven die in taal en inhoud een behoorlijke opgave zal zijn voor menig lezer. Hier geen lineaire vertelling met een kop en een staart, maar een avontuur dat de zintuigen op de proef stelt en fantasie en werkelijkheid indrukwekkend samenvoegt. Of beter gezegd, zoals George het geheel weet samen te vatten: ‘maar er is altijd meer te zien, als je kijkt’.

Marcus verhuist naar het Amerikaanse plaatsje Asherton wanneer hij het huis van zijn tante erft. Hij wordt verliefd op de dochter van de plaatselijke sheriff die zijn moordlustige neigingen op zware criminelen botviert. Wanneer Marcus het geheim van de sheriff ontdekt moet ook hij vrezen voor zijn leven.

Twee gekken

Ondertussen houdt ook de beruchte seriemoordenaar Francis Ackerman huis in Asherton. De verwantschap die Ackerman voelt als hij Marcus voor het eerst ziet, zorgt ervoor dat hij Marcus wil betrekken in zijn bloedlustige spelletjes. Marcus moet er alles aan doen om niet in de handen van een van deze gekken te vallen.

Het samenzweerderige sfeertje in Ik ben de nacht is zeker vermakelijk. De macht van de sheriff is groot en daarom moet Marcus iedere keer twee keer nadenken voor hij iemand in vertrouwen neemt. Daarnaast is seriemoordenaar Ackerman een fascinerend personage. Zijn vader heeft bij wijze van experiment een moordenaar van hem gemaakt. Bij iedere moord die Ackerman pleegt speelt zijn geweten op, maar uit angst voor zijn overleden, sadistische vader kiest hij toch steeds weer voor het kwaad.

Trucje

Ackerman is echter het enige personage dat diepte krijgt. Andere personages komen niet tot leven en blijven bedroevend vlak. Zelfs hoofdpersonage Marcus leren we – ondanks de vele hoofdstukken die vanuit zijn gezichtspunt zijn geschreven – amper kennen. Sterker nog, Ethan Cross verzwijgt regelmatig belangrijke gedachten en ideeën die personages meer substantie hadden kunnen geven. Ook al lezen we vanuit Marcus’ gezichtspunt, de gedachten die latere plotwendingen zouden kunnen verraden worden achterwege gelaten.

Zo komt het meerdere keren voor dat Marcus in zee gaat met iemand die achteraf een slechterik blijkt te zijn. Marcus’ eerste reactie is dan dat hij dat allang wist. Het doet je afvragen of een andere vertelstijl niet beter had gepast bij het verhaal dat Cross wil vertellen. Nu is het hoofdpersonage eendimensionaal, ongeloofwaardig én het verrassingselement wordt alsnog om zeep geholpen, omdat je het trucje van Cross snel doorhebt.

Voorspelbaar

Er zijn nog meer dingen die Ik ben de nacht voorspelbaar maken. Zo gebeuren er aan het begin van het boek dingen die niet erg logisch zijn en niet goed verantwoord worden. Verdacht natuurlijk, zeker wanneer je een thriller leest en je weet dat de auteur een aantal mindfucks voor je in petto heeft. Wanneer blijkt dat deze gebeurtenissen inderdaad niet zijn wat ze lijken, voert teleurstelling de boventoon. Dat soort dingen stoort te veel om Ik ben de nacht met plezier te lezen. Alle hoop op onverwachte ontknopingen steeds weer de grond ingeboord. En wat is nu een thriller zonder verrassingen?

De nieuwe uitgave is een opvallende verschijning, vooral wie Seneca nog kent met de wat beduimelde kaften uit zijn gymnasiumtijd. Deel I heeft een foto van Halina Reijn op de cover en een moderne bladspiegel met steeds op de linkerpagina de Latijnse brontekst en rechts de vertaling. Er is een uitgebreide contextualiserende inleiding op elke tragedie, en een op de bundel in zijn geheel. Ook het tweede deel dat Thyestes, Agamemnon, Oedipus en Hercules bundelt, is inmiddels verschenen.

Medea: kill your darlings

De inleiding op Medea gaat in op haar woede (ira). Koningsdochter Medea heeft alles achtergelaten om een nieuw leven te beginnen met Jason, moord en bedrog gepleegd, talloze inspanningen verricht en wanneer ze zich dan samen met haar geliefde wil vestigen, treedt deze in het huwelijk met een andere prinses. Als depressie naar binnen gekeerde woede is, is woede misschien naar buiten gekeerde depressie: Medea ontbrandt in een woede zó hevig, dat ze hun kinderen vermoordt.

Schrijvers maakt duidelijk dat niet zo maar alles gezegd is over woede. Seneca schreef tragedies over woede (deze en Thyestes), maar ook een filosofische verhandeling, waarin hij woede beschrijft als “zucht naar wraak, de hyperbolische descriptie van deze gemoedsaandoening als een kosmisch geweld, opsomming van lichamelijke symptomen, (…) de woede als waanzin (furor).” Het koor bezingt in Medea ook uitgebreid de kracht van woede, waarschijnlijk beïnvloed door Horatius, die een dergelijke ode heeft geschreven.

Phaedra: was sich liebt das neckt sich

Bij Phaedra ligt de nadruk veel meer op de liefde die waanzinnig is. Phaedra is hevig verliefd geraakt op haar stiefzoon Hippolytus. Hij wijst haar af en om vervolgens haar eer te redden, vertelt Phaedra rond dat hij haar avances maakte in plaats van andersom. Deze onbeantwoorde liefde resulteert uiteindelijk in hun beider dood. (Dit einde is bij Seneca niet hetzelfde als in andere versies.)

Schrijvers trekt hier een interessante parallel met het Bijbelverhaal van Jozef en de vrouw van Potifar. Dit “vrouw-van-Potifar-motief” betreft de ongepaste lust of liefde van de een (Phaedra en Potifars vrouw), en de ander die deze uit kuisheid afwijst (Jozef en Hippolytus) waardoor hij in het ongeluk gestort wordt (Jozef belandt jarenlang in de gevangenis).

Ook vertelt Schrijvers van latere versies of hedendaagse interpretaties, zoals de autobiografische interpretatie van Marguerite Yourcenar en de invloed van deze tragedie op Thomas Manns Joseph in Ägypten. Of Hugo Claus’ bewerking, waarin Hippolytus’ vrouwenhaat als homoseksualiteit wordt gekenmerkt. Ook een zelfhatende, masturberende Hippolytus heeft het toneel gezien. De waanzinnige liefde (of de liefdevolle waanzin) is van alle tijden, zullen we maar zeggen.

Trojaanse vrouwen: make love, not war

Trojaanse vrouwens is bekend als de Troades van Euripides, waarin een aantal Trojaanse vrouwen de gruwelen van de Trojaanse oorlog beweent. Seneca volgt dit verhaal grotendeels, maar verweeft in zijn versie ook een andere tragedie van Euripides: Hecuba. Zij is de koningin-moeder die haar hele leven in Troje haar thuis had, maar daar nu als oude vrouw haar man, kinderen en kleinkinderen gedood ziet. Terwijl ze zelf als slaaf wordt weggevoerd vraagt ze het publiek: “Waar laat ik mijn tranen?”

Trojaanse vrouwen was al vroeg en lang populair op de bühne. Het is een van Seneca’s eerste tragedies die werd vertaald, zoals door Vondel in 1626 en andere, internationale schrijvers die de Trojaanse oorlog verplaatsen naar andere steden en eeuwen. “Troje is een symbool geworden stad,” zegt Schrijvers “of [de schrijver] nu het verwoeste Jeruzalem, de veldslag bij Grollo, de brand van Aken, of de kerstnacht van (…) Amsterdam in geuren en kleuren beschreef.” En Troades gaat eens niet over de wisselingen van het lot, “maar over machteloosheid tegenover macht en geweld.”

Schrijvers’ vertaling valt voor de meeste lezers – zelfs voor de lezer met gymnasiumachtergrond – lastig te beoordelen, maar de uitgave en de uitputtende inleidende essays maken van Piet Schrijvers’ vertaling een mooie om in de kast te hebben staan.