Vandaag de dag worden we geconfronteerd met talloze zaken die ons bestaan bedreigen. Er heerst een economische crisis, die ons in onzekerheid dompelt. Er is sprake van een klimaatverandering waarvan de gevolgen niet te overzien zijn, doch niet in ons voordeel zullen uitvallen en overal in Europa is er sprake van politieke crises en onrust. Sociologen, historici, politicologen en filosofen zijn druk doende te duiden wat er aan de hand is.

Ook op individueel vlak kennen we ondanks onze enorme welvaart (we leven als vorsten) een heel scala aan ongemak. Vage lichamelijke klachten zijn aan de orde van de dag. Een zeurende psyche en een onvermoeibare zoektocht naar geluk – zonder dat we precies weten wat geluk nou is – putten ons fysiek en psychisch uit. We laten ons leven, we voelen ons gevangen door onze agenda’s en verplichtingen. Wat dat betreft zijn we als vorsten, al is het lastig genoeg om ons eigen leven te besturen, laat staan een hele staat.

Te midden van deze chaos, wat nou te doen?

Herbronnen

Het antwoord op veel, zo niet alle hedendaagse problemen is terug te vinden in de oude Chinese filosofie, het taoïsme in het bijzonder. Een belangrijk filosofisch concept in met name het taoïsme is het wu wei. Simpel vertaald betekent dat: niet-doen. En dan is er een belangrijke zegswijze uit deze zelfde filosofie: wu wei er wu bu wei: wanneer niet-doen wordt gedaan blijft niets ongedaan. Ga er maar aan staan. De kern van het taoïsme gehuld in nevelen.

Toch is de Daodejing van Laozi tot het op een na meest gelezen boek ter wereld (de Bijbel staat op nummer 1). Blijkbaar zoeken (en vinden) veel mensen een houvast in de Daodejing, hetgeen ‘boek van de weg en de deugd’ betekent, ondanks dat het zo’n lastig te begrijpen boek is. Een begrijpelijke inleiding in dit geschrift en de hieruit voortgesproten filosofie is dan ook zeer wenselijk. De vier auteurs van Inleiding taoïstische filosofie zijn hier alleszins in geslaagd.

De opbouw van dit boek zit goed in elkaar. Als een zacht kabbelend beekje vaar je op je vlotje langzaamaan nieuwsgierig dieper de taoïstische filosofie in, aan de oevers van ondertiteling voorzien door de auteurs. Eerst wordt door Michel Dijkstra een historische context geschapen: vanuit welke achtergrond ontstond het taoïsme? Dan voert René Ransdorp ons mee naar het hart van de Daodejing. Niet alleen het wu wei, ook het ziran (vanuit zichzelf zo zijn) komt aan de orde. Woei-Lien Chong gaat op verhelderende wijze in op de karakters van Wu en Wei. Haar uiteenzetting van deze karakters is buitengewoon verrijkend, zelfs voor degenen die zich al een tijd interesseren voor het taoïsme. Jan de Meyer vertelt over de leegte en het concept hiervan in de bredere taoïstische literatuur en weet, evenals de taoïsten zelf, soms zeer grappig uit de hoek te komen. Hij prikt de illusie door dat filosofie en religie in het oude China gescheiden zouden zijn. Tot slot legt Michel Dijkstra een brug tussen het taoïstische denken en het zenboeddhisme, met name in de poëzie van Dogen, een Japanse zenmeester uit de dertiende eeuw. In het nawoord volgt een taoïstische visie op ecologie. Ondanks de vele jaren die deze ecologische visie oud is, is ze verrassend actueel.

Verdwaald

De taoïsten zagen in de tijd dat ze opkwamen (ten tijde van de Periode van de Strijdende Staten van 475 tot 221 voor Christus), wat een te veel doen, een te dwangmatig ingrijpen en een te groot belang aan zogenaamd nuttige zaken voor kwalijke gevolgen had. Allerlei waarden als onderwijs, zorg en kunst worden onderworpen aan de vraag of het economisch wat oplevert. Omgezet in cijfers waarmee tegelijkertijd de creativiteit van de kinderlijke natuur gesmoord wordt. Ondanks alle technologische vooruitgang, alle vergaarde kennis over een gezonde samenleving en psyche zijn we nog dagelijks verdwaald in oorlogen, financiële crises en een voor onze ogen stervende natuur.

Er is een andere weg.

Voor iedereen die geïnteresseerd is in het karakter van de moderne mens, is dit boek een aanrader. Sterker nog: het is wellicht interessanter voor iemand uit 2015 dan voor iemand uit de tijd van Ortega y Gasset. Daarover straks meer. Allereerst: waar gaat over?

Massamens

Het onderwerp van het boek is de massamens. Wat is dat? Het moet niet verward worden met een bepaalde sociaal-economische klasse. De massamens vindt men overal, zowel onder rijken als armen en zowel onder hoger- als lager-opgeleiden. De opkomst van dit type mens is het gevolg van de enorme vooruitgang die sinds de negentiende eeuw is geboekt. Door de Industriële Revolutie zijn de mogelijkheden van de burger toegenomen, door de Franse Revolutie zijn rechten. Ortega y Gasset prijst deze verworvenheden, maar wijst in dit boek op de negatieve kanten. Die bedreigen al deze verworvenheden, zo meent hij.

Door de toegenomen mogelijkheden en rechten is de massamens niet meer gewend beperkingen en grenzen aan zichzelf op te leggen. Alles kan en ik heb overal recht op, zo lijkt de massamens te denken. En daarom is hij zo ondankbaar. “Geen mens is dankbaar voor de lucht die hij ademt, omdat niemand de lucht heeft gemaakt,” schrijft Ortega y Gasset. “De materiële en sociale verworvenheden van de samenleving lijken tegenwoordig volmaakt en natuurlijk. Deze verwende massamens is dom genoeg om te geloven dat zij even spontaan zijn ontstaan als de lucht en hem op dezelfde manier gratis ter beschikking staan.”

Diepgang

Men zou moeten weten waar alles vandaan komt, zo luidt Ortega y Gassets pleidooi. We nemen het gemak van een auto voor lief zonder dat we beseffen dat een eeuwenlange beschaving die onderzoek en wetenschap mogelijk maakte, daar een voorwaarde voor is. Dit geldt niet alleen voor technische verworvenheden maar ook – en dat is wellicht nog belangrijker – voor sociale verworvenheden. Onze liberale democratie en onze rechtsstaat zijn eveneens het gevolg van een beschaving die bepaalde deugden cultiveert en van mensen die zich hiervoor hebben ingespannen. We moeten daar volgens hem dankbaar voor zijn. Die dankbaarheid is geen doel op zich: pas als we weten hoe fragiel de democratie is, zijn we in staat haar te verdedigen en weerbaar te maken. “De beschaving is er niet spontaan en vanzelf, en houdt zichzelf niet in stand. Onze wereld is kunstmatig en heeft dus ‘kunstenaars’ nodig.”

Ortega y Gassets boek is in wezen een pleidooi voor diepgang. De sociale verworvenheden zijn slechts van oppervlakkige waarde: we moeten onder de motorkap kijken willen we verborgen anatomie van de democratische rechtsstaat begrijpen. En dit pleidooi zouden ook wij 21ste-eeuwers niet in de wind moeten slaan. Ortega y Gasset is zo visionair dat zijn analyse zelfs meer op deze tijd van toepassing lijkt dan op de tijd waarin hij het schreef. Bovendien komt het boek nu intellectueel gezien beter tot zijn recht. Ortega’s pleidooi werd in zijn tijd vooral gezien als waarschuwing voor de dreiging van het fascisme en communisme. Die dreiging van die totalitaire ideologieën is vandaag de dag afwezig en dat maakt de huidige lezer ontvankelijker voor Ortega’s diepere (opbouwende) kritiek op de liberale democratie. Behalve over de dreiging van het fascisme en communisme schrijft hij namelijk over de zelfondermijnende factoren van de liberale democratie die, als we niet uitkijken, het hele systeem van binnenuit aanvreten. Zo’n waarschuwing, die ook nog eens heel bloemrijk is opgeschreven, zouden we in een tijd dat de liberale democratie weer onder druk staat, niet naast ons neer moeten leggen.