Het eerste wat opvalt aan Ons creatieve brein is de prachtige uitvoering. De tekst is gelardeerd met foto’s van prachtige kunst, met soms een leuk feitje of anekdote erbij. Ook de weinig bescheiden foto op de achterkant valt op. Daarmee is het boek een imposante verschijning, die gewichtig in je hand ligt. De titel spreekt ook meer tot de verbeelding dan zijn vorige boek. Onze verhouding tot onze omgeving is altijd een wisselwerking tussen onszelf (ons brein) en de omgeving. Kenmerkend aan die wisselwerking is creativiteit. Swaab maakt met deze creativiteit vanaf het begin van zijn boek een koppeling met kunst en hij weet dit uitstekend met zijn vakgebied, de neurologie, te verbinden.

Mozart

Het charmante aan Ons creatieve brein is de hoeveelheid extra informatie die Swaab ons bij de hem geliefde kunstwerken vertelt. Zo is hij gecharmeerd van Mozart en blijkt dat het stuk ‘KV 448’ van Mozart helpt bij het stimuleren van het geheugen. Wellicht verrassend, omdat Mozart zoveel mooiers gemaakt heeft. Kunst, zowel beeldende als muziek, zou ons brein enorm stimuleren, evenals het leren van meer dan één taal. Swaab weet met verve zijn passie voor kunst aan de lezer over te brengen, met daarbij tal van interessante anekdotes. Naast de heilzame werking van kunst op onze geest destilleert Swaab vele feiten uit tal van onderzoeken over wat gezond voor ons zou zijn.

Percentages

Swaab spreekt erg vaak over percentages. Zo is onze intelligentie voor tachtig procent genetisch vastgelegd. Logischerwijs is dit te begrijpen als dat de omgeving relatief weinig invloed heeft op onze intelligentie. Ouders slim, kinderen slim, zou je kunnen zeggen. Elders lezen we dat ‘meer dan 60 procent van de aangeboren vormen van geestelijke achterstand blijkt te berusten op foutjes in het DNA die bij het kind zijn ontstaan’. Hier zal echter het percentage gelezen moeten worden als dat in bijna 2/3 van de gevallen het DNA en 1/3 van de gevallen een andere factor een rol speelt bij aangeboren vormen van geestelijke achterstand. Aan die 2/3 zou je dan weer wat kunnen doen. In deze en vele andere gevallen in het boek is het niet altijd duidelijk hoe we de percentages moeten begrijpen.

Vrije wil

Een stokpaardje van Swaab is zijn standpunt over de vrije wil. Die blijkt een plezierige illusie. Later in het boek slaat hij er in door, maar hij begint met het weerleggen van de kritiek die hij de afgelopen tijd op zijn visie kreeg. Hij legt helder uit dat ons onbewuste al een keuze heeft gemaakt voordat we ons ervan bewust zijn en dat onze linker hersenhelft daar later een kloppend verhaaltje bij ‘bedenkt’. Belangrijk hierbij is te weten dat Swaab een determinist is. Een determinist is volgens hem iemand die de vrije wil naar het rijk der mythes verwijst. Hij zet zich daarmee af tegen de indeterministen, die de mens als meer dan een tot neurobiologische processen gereduceerde schakel in een groter geheel zien. Wat beide stromingen verbindt is dat ze het maakbaarheidsideaal dat je kunt worden wie je bent, als je maar je best doet eindelijk naar het rijk der fabelen sturen. Niet de maakbaarheid, maar de omgeving en je genen bepalen in al dan niet grote mate hoe je bent en hoe je je gedraagt.

Een nadeel van het brein blootleggen door middel van metingen en afspraken is de vraag hoe je de resultaten moet interpreteren. Een ander nadeel is dat er altijd meetfouten zullen ontstaan. Wellicht dat die blinde vlek opgevuld kan worden door een andere (indeterministische) denkvisie? Die kans lijkt verkeken wanneer Swaab tegen het einde van zijn boek drammerig wordt, wanneer hij de naam van het initiatief voor vrijwillig levenseinde, ‘Uit Vrije Wil’, als een illusie wegzet. Tegen die tijd hebben we de boodschap wel begrepen.

Taboedoorbrekend

Ons creatieve brein is een plezant lezend, populairwetenschappelijk boek, dat op beeldende wijze de wisselwerking tussen brein en omgeving weergeeft. Daarnaast gaat het in op de state of the art van het huidige hersenonderzoek en denkt het vooruit over de toekomst. Dit boek breekt een lans voor taboes rondom hersenziekten en seksuele voorkeur. Zo blijkt je seksuele geaardheid, of je hetero, homo, bi, et cetera bent, al vanaf je geboorte vast te liggen. Het zal, gezien de verkoopcijfers van zijn vorige boek, ongetwijfeld meehelpen in de emancipatie van bovenstaande taboes. Swaab zet zijn visie wederom stevig en feitelijk neer. Dat zal ongetwijfeld opnieuw de nodige reacties oproepen, waarmee het discours wordt vervolgd.

Angst is een slechte raadgever. Deze wijsheid is vooral van toepassing op de bouw van muren om een vijand buiten de deur te houden. Wie de grillige loop bestudeert van de scheiding tussen Joods en Palestijns gebied, wie op de kaart de nederzettingen en ‘voorposten’ ziet liggen tussen de geïsoleerde dorpen en stadjes begrijpt dat afscheidingen nooit zullen gaan werken. Baram, journalist en schrijver, probeert desondanks in zijn gesprekken een grootste gemene deler op het spoor te komen.

Grond die van niemand is?

Het landschap op de Westelijke Jordaanoever is van een bedrieglijke schoonheid. Oeroude heuvels, begroeid met olijfbomen, wachten schijnbaar op pioniers. De kolonisten vertellen hoezeer ze zich gedreven voelen door de Bijbelse verhalen. ‘De grond sprak met mij’ zegt een jonge vrouw. Ze zetten een caravan neer en gaan er van uit dat die grond van niemand is. Het lijkt niet bij ze op te komen dat dit tamelijk onwaarschijnlijk is. Vervolgens legt de Israëlische overheid een weg aan naar de zogeheten voorpost, zodat die de kiem kan worden van een nieuwe nederzetting. Als de wettige Palestijnse eigenaars zich melden worden ze weggepest, soms met veel geweld. Hun verhalen zijn schokkend.

De ander moet weg

Nir Baram heeft de gave van het luisteren. Heel soms schrijft hij op hoe hij zich voelt bij de antwoorden en hoe hij zich moet inhouden om niet te oordelen en zo het gesprek uit de rails te laten lopen. Door zijn contacten met de religieuze Joodse scholen – de jeshiva’s – en zijn activiteiten voor burgerrechten voor de Palestijnen heeft hij een groot netwerk in alle milieus. Wat steeds terugkomt is de halsstarrige houding waar het om oplossingen gaat. De ander moet weg. De Joden naar Europa of Amerika. De Palestijnen naar de omringende landen van het Midden Oosten. Een twee-staten-oplossing ziet niemand langer als realistisch: de vele Joodse enclaves, omheind en beschermd door het Israëlische leger, zullen nooit worden opgeheven. En de Palestijnen willen uiteindelijk allemaal terug naar waar ze vóór 1948 woonden.

1948 en 1967

Voor hen zijn onafhankelijkheidsoorlog en het uitroepen van de staat Israël “An Nakba” – de catastrofe. Hele dorpen werden in beslag genomen, de inwoners verdreven en soms uitgemoord. Ze belandden in de omringende landen, of in vluchtelingenkampen waar nu al de derde generatie opgroeit. Ondertussen probeerden de overlevenden van de Holocaust in het nieuwe land een bestaan op te bouwen. Baram laat zien hoe radicale invloeden aan beide kanten tot loopgraven werden waarin het eigen verhaal versteend is. Tijdens een bezoek aan een Palestijnse familie staat een jongetje hem met open mond aan te staren. Hij heeft nog nooit een Jood van dichtbij gezien. De vele pogingen tot aanzetten voor vrede gaan uit van de bezettingen na de oorlog van 1967. Maar dit jaartal is voor de Palestijnen van minder betekenis dan 1948. Het gaat om terugkeer.

Onder de nationalistische aspiraties verbergen zich religieuze verhalen. Op de Tempelberg komen deze smeulende vulkanen iedere dag tot uitbarsting. Tegelijk laat Baram sommige gelovigen aan het woord die zich met verrassend gemak een vreedzame coëxistentie kunnen voorstellen. We aanbidden immers dezelfde God, hebben dezelfde wortels, zeggen ze hoopvol.…

(…) we moeten geloven dat het mogelijk is om verzoening te bereiken. (…) Hebben we een andere optie?

 Een must voor iedereen die een integer verhaal over dit conflict wil lezen.