Méér dan rood, geel en blauw

Fransje Killaars, Colours first, 2017, Handgeweven acryl / wol, Courtesy de kunstenaar. foto Mike Bink

Het begint op de begane grond met de kunstenaar Josef Albers, de leermeester van grootheden als Rothko, Newman en Serra. Van Newman is nota bene het beroemde, en beveiligde Who is afraid of red, yellow and blue III te zien. Het geeft letterlijk en figuurlijk de rijkdom van deze rijk geschakeerde expositie aan, al gaat het maar over een thema: de kleuren van De Stijl. En al is de werking van het rood volgens sommige kenners minder, nadat het na een beschadiging met andere verf is overgeschilderd, – het rood blíjft confronterend.
Zoals het zwart bij Reinhardt en Serra je opzuigen en je je in de kleuren van Fransje Killaars’ Colours first kunt verliezen.

Piero Manzoni, Achrome,1958, 130 x 97 cm, porseleinaarde, linnen op jute. Collectie Van Abbemuseum

Zwart, wit en grijs

‘De’ kleuren van De Stijl bestaan eigenlijk niet, want naast rood, geel en blauw gebruikten de Stijl-kunstenaars van het eerste uur ook wit, grijs en zwart. Zo schilderde Rietveld een plafond in het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht bijvoorbeeld zwart.
Iemand als Piero Manzoni, van wie een prachtige Anachrome valt te zien, gebruikte een totaal wit vlak, of zoals hij het zelf liever noemde: een volkomen kleurloos, neutraal vlak. Het roept geen enkele associatie of sensatie op. Het ‘is’ gewoon.
Ook van Robert Ryman is een wit vlak te zien (Untitled) dat een soortgelijke, maar toch ook net weer andere uitwerking dan Manzoni op de beschouwer heeft: de kleur reageert op de omgevingskleuren.
Grijs is voor Alan Charlton een functionele kleur, waarover verder niets valt te zeggen.

Katja Mater, As Much Time As Space, Maison Nelly & Theo van Doesburg, Meudon 2017 16 mm film installation 8’24’’ 2 projectors 1 film 0’08’’ interval.

Natuurlijke kleuren

Zoals bij Ryman de omgeving een rol speelt, zo speelt bij Olafur Eliasson de individuele beleving van een nabeeld een rol. Van hem wordt een prachtige lichtinstallatie getoond: Emphermeral afterimage star.
Het natuurlijke in plaats van artificiële van De Stijl speelt ook een rol in de foto’s die Roy Villevoye in Papoea-Nieuw-Guinea maakte. Hierop staan mannen die primaire kleuren tonen. Hier is het de natuur die de context creëert.
Om de film As Much Time As Space te kunnen maken, verbleef Katja Mater twee maanden in het Van Doesburghuis in Meudon bij Parijs.  En zoals deze entourage méér biedt dan de context voor haar werk, zo is de film ook méér, en misschien zelfs het tegenovergestelde van ‘een deconstructieproces’, zoals het in de catalogus wordt omschreven.

Gerrit Rietveld, ontwerp 1950, 3D mock-up van louge gedeelte van Lockheed L-188 Electra, gebouwd door meubelmaker Erwin Kwant. Foto Mike Bink

Kleurtheorie

Op de eerste verdieping wordt dieper ingegaan op de achterliggende kleurtheorie van niet alleen Newton, maar ook van Goethe en Oswald.
Verder worden hier in vier kabinetten werk van de al genoemde zes protagonisten van De Stijl getoond. Onder meer te zien zijn modellen, maquettes, het tijdschrift De Stijl, brieven en kleurontwerpen. Het meest in het oog springt een gereconstrueerd ontwerp van Rietveld voor het interieur van de Douglas 7C (Dakota), DC8 en Lockeed Electra.

Door zo sterk uit te gaan van de rationele kanten van de kleuren van De Stijl en de doorwerking daarvan in de naoorlogse en hedendaagse kunst, is een rijke en smaakvolle tentoonstelling ontstaan voor fijnproevers. Een expositie die er letterlijk en figuurlijk óók mag, en zelfs moet zijn tussen alle blockbusters die dit jaar ter gelegenheid van 100 jaar De Stijl landelijk worden georganiseerd.
Of zoals de vrouw van de mijnheer die op zoek was naar de Mondriaans in Amersfoort zei: ‘Wat een mooi begin voor we naar Den Haag gaan is dit.’ En zo is het. Ook nog eens vergezeld gaand van een prachtige, en betaalbare catalogus. Met drie leeslintjes: rood, geel en blauw.
Maar al die aandacht voor de zes mannelijke protagonisten van De Stijl wekt wél de nieuwsgierigheid naar het door Van Doesburg als Stijl-lid beschouwde Truus Schröder-Schräder, de enige vrouw. Landelijk gezien een beetje een gemiste kans?

Kunstenares Sarah van Sonsbeeck (geb. 1976) heeft deze beschermende dekens prominent ingebracht in haar solotentoonstelling in een kerk die in de vijftiende eeuw een havenkerk aan het IJ was, waar werd gebeden voor een goede vaart en behouden thuiskomst voor zeelui. De dekens zijn zó prominent aanwezig, dat je er over struikelt en tussendoor moet laveren als waren het Stolpersteine. Dit keer niet als struikelstenen voor een huis waarvan de bewoners in de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd, maar als symbool voor alle bootvluchtelingen die huis en haard ontvluchtten, uit de zee zijn gered en soms onderdak kregen in of door toedoen van een kerkelijke gemeente.

De dekens en de zerken zijn een vorm van wederkerigheid: de dekens beschermen de zerken waaronder doden rusten (onder hen veel zeelieden), de zerken dragen als het ware de dekens. Een mooi beeld als je dit tot je door laat dringen.

Oude Kerk, Sarah van Sonsbeeck,2017. Foto: Gert Jan van Rooij.

Sarah van Sonsbeeck

Sarah van Sonsbeeck maakte in 2013 ook een werk uit isolatiedekens die vluchtelingen niet alleen beschermen maar ook onzichtbaar maken voor drones: Anti Drone Tent, maar de actualiteit heeft de lading van de dekens in een ander daglicht gezet. Gevoegd bij de context van de Oude Kerk en de huidige tijd met de vluchtelingenproblematiek levert dit ook een andere lading op. Misschien is het kenmerkend voor Van Sonsbeecks kunst: het hernemen van een eerder werk in een andere vorm en met een gewijzigde inhoud, het in gesprek gaan met de omgeving om er zo, voor zichzelf én de toeschouwer, een nieuwe laag in te leggen.

Een voorbeeld is One cubic meter of silence, een glazen kubus. Op zich niet nieuw, en refererend aan vele andere glazen kubussen. Het werk werd hernomen toen vandalen het met een hamer hadden bewerkt en Van Sonsbeeck de kubus in geschonden toestand bleef tonen en herbenoemde tot One cubic meter of broken silence (2009).

Four seasons in one day

Iets soortgelijks is het geval met haar werk Four seasons in one day, dat in de Oude Kerk in de Sebastiaanskapel staat. Ook hier speelt stilte een rol; het idee ontstond op Tristan da Cunha, een afgelegen, stil eiland in het zuiden van de Atlantische Oceaan. Toen Van Sonsbeeck dit eiland verleden jaar na een bezoek verliet, kreeg ze een aangespoelde zuurstoftank mee, die op het eiland als gong werd gebruikt om signalen af te geven: wanneer het veilig was om te gaan vissen, wanneer er brand was, enzovoorts.
In de Sebastiaanskapel hangt de originele, zeegroene stalen tank naast twee nieuwe, door Bronsgieterij Kemner gegoten bronzen tanks. Door ze aan te slaan, zoals tijdens de opening van de tentoonstelling werd gedaan, ontstaat het idee dat het eiland in de Oude Kerk tot leven wordt gewekt, en de geluidsgolven op hun beurt weer terugkeren naar het eiland. Een andere vorm van wederkerigheid dan de warmtedekentjes op de zerken.

Oude Kerk, Sarah van Sonsbeeck, 2017. Foto: Gert Jan van Rooij.

De toeschouwer

Maar er zit nóg iets aan vast. De toeschouwer kan zelf extra lagen aan het werk van Van Sonsbeeck toekennen. De dekens als Stolpersteine, maar ook als een soort labyrint waardoorheen je vol gedachten door de kerk kunt lopen. De drie in een raam opgehangen zuurstoftanks als een gong, gelijk buisklokken in een concertzaal. Ze roepen de klank te binnen van bijvoorbeeld de Derde symfonie van Mahler, waarin zowel mensen als engelen door de muziek hun verhaal vertellen. Een combinatie van seculier en geestelijk, zoals een kerk anno 2017 eigenlijk betaamt.

Bij Van Sonsbeeck komen beide elementen terug op het moment dat de zon door de al dan niet gebrandschilderde ramen naar binnen valt, het goud van de dekentjes in lichterlaaie zet en je tegemoet straalt als zijn het zonnepanelen. Het effect doet denken aan wat een Boeddhistische kunstenares onlangs zei, die prachtige designtasjes, gemaakt van zwemvesten, had meegenomen van Lesbos: ‘Zo wordt de wereld schoonheid geschonken op grond van iets dat slecht is.’

Deze tentoonstelling geeft veel om te ervaren en over na te denken. Bovendien is deze expositie de eerste in een serie waarin de Stichting Oude Kerk ons wil laten nadenken over het erfgoed dat een monument als de Oude Kerk per definitie is. Een monument dat verschillende identiteiten omhult, verhult en telkens in een ander daglicht stelt. Van Sonsbeeck heeft hier op een indrukwekkende manier aan bijgedragen. Zó zeer, dat een tentoonstelling als deze een volwaardige publicatie ter begeleiding verdient naast, hoe informatief deels ook, de krant die er nu is, en die bovendien wordt ontsierd door enkele slordigheidjes en non- informatie. Een serie ochtendconcerten die een verbinding met de expositie legt, Silence, is er al wel. En dat is een goede zaak.