~

Chaos

Vila-Matas situeert zich met zijn bespiegelende roman in de Borgesiaanse traditie van het spel met literaire vormen en conventies. Hij valt daarmee buiten die andere belangrijke Spaanstalige traditie: het magisch realisme van Gabriel Garcia Marquez, waarin het knap in elkaar gevlochten familieverhaal glorieert. Beide tradities delen een zekere liefde voor chaos met elkaar. In het magisch-realisme wordt de chaos gecreëerd door de over elkaar heen stuiterende verhaallijnen en de talloze personages die niet alleen op elkaar lijken, maar vaak ook nog eens dezelfde namen dragen. In de Borgesiaanse verliteratuurde wereld wordt de chaos op een meer conceptueel niveau tot stand gebracht: verhalen worden niet afgemaakt, slachtoffers blijken opeens daders te zijn, waarheid wordt leugen en andersom, etcetera. Bovendien barst het van de verwijzingen naar andere literaire werken.

Collage

De waan van Montano is dan ook vooral een caleidoscoop van literaire genres. Het is dagboek, encyclopedie, reisverslag en essay in één en vormt in zijn totaliteit een lange, fictionele verhandeling over de literatuur. Elke pagina van het boek is doordesemd met eerdere boeken en er gaat geen moment voorbij of er wordt wel over literatuur gesproken. Het geheel is bewust vormgegeven als een collage, zoals duidelijk wordt uit het volgende fragment:

Walter Benjamin zei dat in onze tijd – ook in kritisch opzicht – alleen een collage van citaten, fragmenten, echo’s van andere werken werkelijk betekenisvol zou zijn. Welnu, aan die collage heb ik op bepaalde momenten tamelijk originele zinnen en ideeën toegevoegd en zo construeerde ik geleidelijk een autonome wereld die paradoxaal genoeg nauw verbonden was aan de echo’s van andere werken.

Dit citaat laat zich lezen als een soort plan de campagne van de schrijver. Uit alles blijkt dat Vila-Matas inderdaad zo’n collage tot stand heeft willen brengen. Had Benjamin echter wel gelijk met zijn constatering? Is een dergelijke collage de enige manier om interessante literatuur te creëren? Of sterker nog: is het überhaupt wel geschikt voor het scheppen van een literaire werkelijkheid?

Intertekstualiteit

Wie denkt dat hij enkel met het citeren van meesterwerken een goed boek kan schrijven, heeft een tik van de molen gehad. Anderszins is het net zo idioot om te denken dat een boek zonder bewuste of onbewuste citaten tot de mogelijkheden behoort. In de geschiedenis van de roman is er veel geëxperimenteerd met de intertekstualiteit die elke tekst in meer of mindere mate eigen is. Dit heeft uitermate interessante literaire scheppingen opgeleverd, maar ook vele gedrochtelijke werken in het leven geroepen. De hierboven beschreven collagetechniek is een van de voortbrengselen van de wijdverspreide experimenteerzucht. Het heeft een taaltechnisch briljant, maar als kunstwerk mislukt boekwerk als Finnegans Wake opgeleverd, maar ook fantastische romans als die van Samuel Beckett. Het citeren van beroemde collega’s is in geen enkel geval garantie voor succes, integendeel. De collages waarover Benjamin sprak worden pas betekenisvol als de echo’s worden omgevormd tot een nieuw en soeverein kunstwerk dat meer is dan alleen een verzameling evocaties.

Archetype

Het hele boek door haalt Vila-Matas citaten aan van belangrijke voorgangers, maar hij slaagt er niet genoeg in om ze met zijn eigen werk te versmelten. In zijn hoofdpersonage echoën voortdurend belangrijke literaire archetypen als Don Quichot, monsieur Teste van Paul Valery, professor Kien van Ellias Canetti en de man zonder eigenschappen van Robert Musil. De literatuurzieke Girondo is gemodelleerd naar het voorbeeld van deze beroemde voorlopers. Alles wijst erop dat Vila-Matas een poging heeft gedaan een nieuwe archetype aan het arsenaal toe te voegen. Hoewel hij een heel eind gekomen is, is zijn opzet helaas niet helemaal geslaagd en steekt zijn hoofdpersoon schraal af bij de voornoemde archetypen.

Verliezen met stijl

Vila-Matas doet een memorabele poging om te concurreren met de door hem bewonderde schrijvers, maar heeft daarbij veel te hoog ingezet. De kaarten zijn geschud, het spel begint. Al snel valt Vila-Matas in het niet bij de andere spelers. Toch verliest hij met stijl, want laten we eerlijk wezen: verliezen van Pessoa, Kafka of Walser valt iemand nauwelijks aan te rekenen. Als Vila-Matas volgende keer wat minder iconische spelmakkers kiest en zijn essayistische neigingen wat meer weet te bedwingen, zal hij ongetwijfeld langer aan zet blijven. Nu is zijn boek teveel een verhandeling en te weinig een roman. Hoewel het boeiend is om te lezen, word je vrijwel nooit meegesleept of verrast.

~

Mensen of niet?

Hiermee legt Ishiguro impliciet de vinger op de zere plek: kunnen klonen liefhebben, kortom, zijn klonen mensen, of niet? De schrijver gaat niet expliciet op die vraag in, maar kapselt deze in het verhaal in. Hij heeft een grotendeels herkenbare wereld gecreëerd met een kleine ’twist’: het bestaan van menselijke klonen. Dit is het uitgangspunt van het boek, het wordt niet geproblematiseerd. Hierdoor is het geen bijdrage aan het debat over de (on)wenselijkheid van klonen, maar juist een heel bijzonder verhaal. We maken namelijk kennis met de belevingswereld van menselijke klonen.

Ingehouden vertelstijl

Kazuo Ishiguro staat bekend om zijn ingehouden vertelstijl, over de hele wereld bekend geworden door zijn roman The Remains of the Day, die succesvol verfilmd werd. Ook Laat me nooit alleen is geen verhaal van uitgesproken gevoelens. Maar juist deze afstand zorgt er voor dat het verhaal onderhuids doorsuddert en je niet loslaat.

Gevoelens en angsten

Ook het vertelperspectief draagt hieraan bij. Het verhaal wordt door Kathy aan ons verteld, als een soort brief. Ze spreekt de lezer, een veronderstelde kloon, regelmatig aan: “Ik weet niet hoe het was waar jij zat”, en dat maakt het makkelijker om het bestaan van klonen als een vanzelfsprekendheid te zien. Zo leer je Kathy kennen als een gewone jonge vrouw, die het verhaal vertelt van andere, gewone jonge mensen met levensverwachtingen, gevoelens en angsten.

Beschermde omgeving

De Hailshamklonen zijn ver van de wereld in een beschermde omgeving opgegroeid, met veel aandacht voor hun persoonlijke karakters. Zij zijn eigenlijk de Etonians onder de klonen. Ze horen pas laat dat zij een doel hebben in hun leven: “Jullie toekomst ligt vast.” Toch komt het niet echt als een schok, de buitenwereld is nog ver weg. Heel knap beschrijft Ishiguro hun vroegste leven, dat erg veel lijkt op dat van “gewone”, hedendaagse elitaire kostschoolkinderen met hun kuren en eigenwijsheden.

Monsters

Opvallend is de grote aandacht voor creativiteit op Hailsham, bedoeld voor de galerie van de mysterieuze “Madame”. Voor de lezer is het duidelijk: creativiteit is iets menselijks en door de klonen kunst te laten maken, kan de leiding de wereld laten zien dat de kinderen geen monsters zijn. Maar met de kinderen wordt nooit iets besproken. Het besef van dit alles dringt pas bij de volwassen Kathy door als zij terugdenkt aan haar Hailsham-tijd.

Vertaling

Met de beschrijving van Hailsham als een Engelse kostschool maakt Ishiguro zijn verhaal herkenbaar. Deze herkenbaarheid wordt echter deels teniet gedaan door de vertaling. Wie regelmatig Engels leest, ziet in Laat me nooit alleen de letterlijk in het Nederlands omgezette zinnen. En dat is soms jammer, bijvoorbeeld op de momenten dat Ishiguro bewust gebruik maakt van spreektaal en dit door de vertaling niet goed over komt.

Alleen

Maar de gebrekkige vertaling doet uiteindelijk niets af aan het prachtige verhaal. Kathy gaat namelijk nog op zoek naar de waarheid achter het gerucht over uitstel. Het gerucht geeft haar hoop voor de toekomst, en Tommy, die al twee orgaandonaties achter de rug heeft, nog meer. Maar het onderzoek leidt hen naar de oude leiding van Hailsham, dat inmiddels niet meer bestaat. “Madame” moet hen teleurstellen: het uitstel-verhaal blijkt een verzinsel. Bovendien is de bevoorrechte opleiding die zij gekregen hebben helaas opgeheven. Engeland heeft geen behoefte aan slimme, gevoelige klonen. En zo keert Kathy terug naar haar werk als verzorger en Tommy maakt zich klaar voor zijn derde donatie, alleen, zoals eigenlijk alle klonen dat zijn. Klonen zijn eigenlijk net mensen, die hun wensen niet kunnen vervullen en hun levenslot moeten aanvaarden.