Adjungierte Dislokationen, Valie Export 1973. Foto: Werner Kaligofsky. Sammlung Generali Foundation, Wien.

Oorspronkelijk stelde de Generali Foundation zich ten doel om de hedendaagse kunst te promoten. Speciale aandacht ging uit naar werk dat zich bevond op het snijvlak van kunst, architectuur en design. Als vertrekpunt werd gekozen voor de kunst van de jaren zestig en zeventig: de hoogtijdagen van de maatschappijkritiek, het tijdperk van de avant-garde en van de conceptuele en performancekunst. Tegenwoordig is de doelstelling uitgebreid met het onderzoeken, bewaren en documenteren van kunstwerken. De verzameling van de Genarali Foundation bevat ongeveer 1700 werken van 160 beeldend kunstenaars. Occupying Space omvat werk van 33 internationale kunstenaars waaronder Dan Graham, Hans Haacke, Andrea Fraser, Martha Rosler, Gordon Matta-Clark, Franz West en Valie Export. De titel van de expositie zou niet alleen refereren aan de fysieke positie die een kunstwerk inneemt, maar ook aan de ‘ruimte als verbindend element’ in de werken van deze kunstenaars. Erg bevredigend is die verklaring niet.

Ambivalentie

Een van de hoogtepunten is Andrea Frasers video-installatie Kunst muss Hangen (2001). Daarin is te zien hoe een dronken Fraser in een museumzaal -wellicht dezelfde ruimte als waar het werk nu wordt geëxposeerd- aan het publiek tekst en uitleg geeft. Tenminste, zo lijkt het. Doch, wie goed oplet, merkt dat er meer aan de hand is. Fraser heeft voor de performance het complete script van een dronkemansspeech van de in 1997 overleden Martin Kippenberger, het enfant terrible van de hedendaagse kunst, uit haar hoofd geleerd. Als toeschouwer sta je in tweestrijd: moet je hiervoor bewondering opbrengen of is er sprake van een slechte grap? Is dit een hommage of brengt Fraser juist Kippenbergers positie als kunstenaar, en daarmee ook haar eigen positie als kunstenaar, ter sprake? Eerder was Kunst muss Hangen in Witte de With te zien als onderdeel van de expositie Life, Once More – reenactment in contemporary art.

Omgevingsonderzoek

Body Press, Dan Graham 1970. Sammlung Generali Foundation, Wien.

Ook het werk van Dan Graham blijkt na al die jaren nog niks aan kracht te hebben ingeboet. In zijn uit 1970 afkomstige installatie Roll zien we hoe Graham met een videocamera in zijn hand door het bos rolt. Het tafereel duurt 23 seconden. Terwijl Graham de omgeving vastlegt, wordt hij gefilmd door een tweede camera. Beide opnames worden tegelijkertijd geprojecteerd. Graham houdt zich in zijn vroege werk vooral bezig met het verkennen van zijn omgeving en van zijn eigen en andermans lichaam. Een werk dat direct op deze thematiek aansluit is Adjungierte Dislokation (1973) van Valie Export. Ook zij gebruikt de camera om haar omgeving in kaart te brengen. Net als bij Graham wordt haar onderzoek op video vastgelegd en worden beide opnames tegelijkertijd geprojecteerd. Ik vraag me af waarom de twee installaties niet in dezelfde ruimte worden geëxposeerd. Waarschijnlijk omdat het werk van Export bar weinig bijdraagt aan Grahams onderzoek.

Confrontatie

Franz West tornt in zijn werk aan de regels die musea hun bezoekers opleggen. Wat bijvoorbeeld te doen als een kunstenaar je expliciet opdraagt zijn werk aan te raken, terwijl het museum dat nou juist verbiedt? Het titelkaartje van Ohne Titel (1989) bevat de volgende aanwijzing:

Ga achter het scherm staan, kleed je uit en leg je kleding op de stoel. Blijf ongeveer 5 minuten in die toestand en gedraag je zoals het je goeddunkt. Spreek, om niet gestoord te worden, eerst met de suppoost af dat hij de andere bezoekers zegt dat dit object bezet is en ze uit de buurt houdt (Franz West).

Maak je geen illusies, Witte de With vermeldt nadrukkelijk dat het niet de bedoeling is dat de bezoeker de aanwijzing opvolgt. West tast hier op een speelse manier de grenzen af. In hoeverre is het publiek bereid zijn aanwijzingen op te volgen? In hoeverre is een museum bereid dat toe te staan? Meent de kunstenaar het serieus of speelt hij een spel? Heeft maatschappijkritiek hier plaats gemaakt voor institutionele kritiek? Wordt de onaantastbaarheid van het kunstwerk betwist? In ieder geval zet het werk aan tot nadenken.

Gebrek aan zeggingskracht

Elke Krystufek liest Otto Weiniger, Elke Krystufek 1993. Foto: Bob Goedewaagen. Nederlands fotomuseum.

Uiteindelijk kan je niet anders dan tot de conclusie komen dat het grootste deel van de eigentijdse kunstwerken schril afsteekt bij de kunst uit de jaren zestig en zeventig. Het ontbreekt deze werken aan de speelsheid, zeggingskracht en onderzoeksdrift van weleer. De politieke documentaires van Harun Farocki (over de Corcoran gevangenis in California) en Adrian Piper (over Amerikaans politiegeweld) ontstijgen nergens het niveau van een ordinaire aanklacht tegen de Amerikaanse rechtsstaat, terwijl de fotomontages van Elke Krystufek -een mix van pornofoto’s, foto’s uit een kunstcatalogus en tekstfragmenten- elke inhoud ontberen.

Videostill van de film Vinexit, Olga Russel

Olga Russel was zelf als ontwerper verbonden aan de ontwikkeling van de Zoetermeerse wijk. In de video zet ze uiteen wat een frustrerende ervaring dat is geweest. Ze brengt ook een bezoek aan de wijk; bewust op zaterdag, om ter plekke te ondervinden dat er ook op een vrije dag geen mens buiten te bekennen valt. De ordening is doorgeschoten, zo betoogt ze. Ze bezoekt zelfs de ongeorganiseerde kunstenaarsenclave Ruigoord, om in beeld te brengen hoe het wel zou kunnen. Daarmee zet ze de zaak onnodig op scherp – in het losbandige geklieder en geklootviool van Ruigoord zal geen mens nog een ideale leefvorm onderscheiden. Ook gaat Russel er te gemakkelijk van uit dat een geordende, uniforme, aangeharkte wijk noodzakelijk leidt tot geordende, uniforme, aangeharkte en dus saaie leefvormen. Zal ze echt niet weten dat achter de gevels van de wijk de gekste hobby’s schuilen? De meest ongelooflijke fantasieën? Bittere teleurstellingen? Echte mensenlevens kortom? Allicht niet. En daarom gaat Olga de straat op in Rotterdam Zuid, waar de echte mensenlevens je van alle kanten tegemoet stralen. Een gesprekje met een buurtbewoner illustreert dat nog eens. Zonder mensen stelt het niks voor. Mensen horen op straat, zo is de moraal. Want ze hebben elkaar nodig. De criminaliteitscijfers van Zuid bevestigen sinds jaar en dag die boodschap.

06-nummers

Onderdeel van de tentoonstelling Project Rotterdam is de mogelijkheid de deelnemende kunstenaars te bellen op een speciaal 06-nummer. Wie belt, hoort een kunstenaar praten over zijn relatie met Rotterdam. Olga Russel vertelt dat ze onlangs zou kunnen verhuizen naar Rotterdam Noord. Maar inmiddels is ze te verknocht aan Zuid om dat zelfs nog maar te overwegen: “Zit ik daar in zo’n klein huisje in Rotterdam Noord”. Ze vertelt ook dat het wat haar betreft geen optie is om zondermeer hele blokken tegen de vlakte te gooien, zoals in Zuid op grote schaal gebeurt. Ze bepleit, een fascinerende gedachte, stedenbouwkundige acupunctuur. Daarnaast verzet ze zich tegen het zogeheten ‘Arthotel’ in Rotterdam Zuid – een farce, aldus Russel, omdat het om een duur hotel gaat waar men voor langere tijd een kamer kan huren, als ware het een appartement. Met kunst heeft het geen bal te maken. Olga Russel vraagt zich af waarom het geen onderdak biedt aan echte kunstenaars, om zo Zuid daadwerkelijk met artistieke Schwung te verlevendigen. Tot zover deze 06-boodschap van Olga.

Staalkaart

De tentoonstelling Project Rotterdam is opgezet om een staalkaart te bieden van hedendaagse kunstenaars uit Rotterdam. Sjarel Ex, de nieuwe directeur van museum Boijmans van Beuningen, vraagt zich in het voorwoord af of er sprake is van een specifieke Rotterdamse kwaliteit. “Project Rotterdam”, zo schrijft Ex, “heeft zich tot een tentoonstelling geëvolueerd met werk van kunstenaars en ontwerpers die zich op een specifieke manier tot de stad verhouden en die de stad zelf als motief gebruiken”. Zou het echt? Is dat niet altijd waar? Verhoudt niet iedereen zich op een specifieke manier tot de stad? Omdat we nu eenmaal in Noord wonen, en niet op Zuid? Omdat we nu eenmaal driemaal linksaf en eenmaal rechtsaf gaan, om bij de supermarkt te komen? Hoe dan ook, bij Project Rotterdam, waarop ook kunstenaars vertegenwoordigd zijn die allang niet meer in de stad werken, is het voor het overgrote deel tevergeefs zoeken naar een expliciete relatie met de stad. Die kwestie wordt listig ondervangen met de 06-gimmick, waarop men zich uitspreekt over die relatie, maar dat is het dan ook.

Foto: Ari Versluis en Ellie Uyttenbroek

Blijft over: enkele werken waarin de relatie met Rotterdam er duimendik bovenop ligt. Behalve bij Russel is dat ook expliciet het geval bij de portretfotografie van Ellie Uytenbroek en Ari Versluis, die voor de Hema een verscheidenheid aan Rotterdammers op de foto hebben gezet. Die campagne had als titel Altijd jezelf. De catalogus voegt daar nog aan toe: “Altijd jezelf, altijd doe maar normaal, altijd Rotterdammer.” Wie dergelijke ronkende beweringen leest, neergeschreven door curator Thimo te Duits, ziet maar een ding bevestigd: Rotterdam is door zichzelf geobsedeerd. Bij boekhandel Donner is de sectie Rotterdamse boeken zowat de grootste. Geen stad in Nederland is zo geestdriftig bezig zichzelf te definiëren. De gemeente is een grootse campagne begonnen onder het motto ‘Rotterdam durft’ – maar het verschil met ‘Rotterdam bluft’ blijkt steeds vaker flinterdun. Sinds de politieke machtswisseling ten tijde van Fortuyn zijn mondaine ambities ingeruild voor de wens een ordentelijke wereld te scheppen rondom de dorpspomp. Dat laat overal zo zijn sporen na, ook in de beeldende kunst. Geen cliché wordt geschuwd als het erom gaat het aloude beeld van de Rotterdammer te bevestigen: een noeste, praktische ingestelde arbeider, die onder alle omstandigheden ‘zichzelf’ durft te zijn.

Niets te klagen

Project Rotterdam laat werk zien van ruim veertig kunstenaars. Het is een enerverende zap-tentoonstelling geworden. Over de diversiteit en dynamiek valt niets te klagen. Het wordt echter een schoolse, belerende toestand zo gauw de tentoonstelling in de pas loopt met de belofte om kunst te tonen die expliciet een relatie heeft met Rotterdam. Dat leidt tot stompzinnige uitspraken over stadsbewoners die altijd ‘zichzelf’ zouden zijn; tot een grote (Mathenesser) zaal die is dichtgeplakt met reclamemateriaal voor rookworst en andere alledaagse behoeften; en tot een video waarin grootstedelijke problematiek wordt gesimplificeerd met inkoppertjes voor open doel. Het zijn minpunten die de grote, vitale tentoonstelling doen raken aan dorpse kneuterigheid. Maar dat mag geen wonder heten, in de stad waar de drang tot overzichtelijkheid en hapklare brokken sinds enkele jaren ongebreideld woekert. Feit is dat meeste kunstenaars, ook de hier besproken gevallen, de wereld van de dorpspomp allang achter zich hebben gelaten. Hun werk straalt dat ook uit. De begeleidende inbedding van Project Rotterdam (“het lijkt wel of creatief Rotterdam nooit slaapt”, nog zo’n borstkloppende oneliner) doet dat niet. Die bluft.