Te midden van de herontdekte-klassiekersrage behaalde uitgeverij Meulenhoff vorig jaar succes met de vertaling van het monumentale eerste deel van De Thibaults, een caleidoscopische familiegeschiedenis in het Parijs van voor de Eerste Wereldoorlog. Later dit jaar zal het tweede deel verschijnen. Als tussendoortje is Het oude Frankrijk opnieuw op de markt gebracht (L.J. Veen had het boek eerder uitgebracht). Dat deze korte roman of novelle als zoethoudertje moet dienen voordat het tweede deel van Martin du Gards magnum opus verschijnt, blijkt ook uit het achterin in het boekje opgenomen leesfragment uit De Thibaults.

Het oude Frankrijk kent een bescheiden opzet. Martin du Gard verbeeldt een dag op het Franse platteland, aan de hand van de tocht van postbode Joigneau. Daarbij geeft hij vooral ruimte aan conservatisme, roddel en achterklap en Joigneau’s machtswellust. Zo is deze niet vies van het openstomen van brieven om meer te weten te komen over de inwoners van het dorpje. Gedurende zijn dag komt hij tientallen dorpsbewoners tegen, personages die kort geschetst worden en dan weer uit het verhaal verdwijnen.

Klassiek-realistisch

De Thibaults viel op omdat de roman zo klassiek-realistisch was. Martin du Gard haalde zijn inspiratie net zozeer uit zijn contemporain Proust als uit de kloeke negentiende-eeuwse romans van Tolstoj. Ook Het oude Frankrijk schuwt het experiment. Het is gepubliceerd in 1933, tijdens de hoogtijdagen van het literaire modernisme, dat reeds eerdere romans-op-een-dag als Joyce’s Ulysses en Woolfs Mrs Dalloway had voortgebracht; ook hier is geen stream-of-consciousness te vinden, noch de psychologische schade die de Eerste Wereldoorlog voortgebracht had.

Nee, Martin du Gards stijl is zakelijk, beschrijvend, simpel – een beetje knullig ook. Proust wordt zelfs door de Fransen niet begrepen, Martin du Gard daarentegen is makkelijk te lezen:

De bakkerij en de kruidenierswinkel liggen vlak bij elkaar. Kom je uit het café, dan ben je het eerst bij de bakkerij. Joigneau gaat daar nu naartoe. Deze nacht heeft de jongste broer Merlavigne het brood gebakken, dus is de oudste nu aan de beurt om deze ochtend brood te verkopen. Of beter gezegd om toezicht te houden op de verkoop door Ernestine, hun dienstbode, een slons met ongekamde haren die net zeventien is. Joigneau herkent de oudste van de tweeling aan de wrat op zijn linker ooglid. Verder zijn ze precies eender: bleek gezicht, kromme neus, een geitensik en grijze haren, wit van het meel.

Deze passage is kenmerkend: het twee keer ‘nu’ in de derde en vierde zin, de woorden die over elkaar struikelen om bij de punt te komen (‘dus is de oudste nu aan de beurt om deze ochtend brood te verkopen’). Hier heeft vertaler wijlen Jan Keppler ook steken laten vallen. Verder herkennen we ook de zachte ironie van Het oude Frankrijk in de tekening van de twee broers en het filmisch vertellen (‘Joigneau gaat daar nu naartoe’), een medium waar Martin du Gard door gefascineerd was.

Niet meer dan een karikatuur

Het oude Frankrijk is duidelijk tragikomisch, het soort boek waar de sores van zijn personages voor een lach uitgespeeld worden. Hierdoor wordt niemand meer dan een karikatuur, een simpele schets van het psychologisch doorwrochte personage dat we uit Roger Martin du Gards andere werk zo goed kennen. In alle opzichten is Het oude Frankrijk niet meer dan een aangename starter van het menu.

In België wordt het boek vergeleken met Stefan Hertmans’ Oorlog en Terpentijn. Hertmans beschrijft aan de hand van een aantal nagelaten schriften het verhaal van zijn grootvader, een verhaal waarin de Grote Oorlog een centrale rol inneemt. In Mr. Optimist is het niet de Eerste maar de Tweede Wereldoorlog die als een donkere wolk over het verhaal hangt. Wat dat betreft doet het boek meer denken aan Paul Scheffers boek over zijn opa (Alles doet mee aan de werkelijkheid). Toch biedt Berenboom iets anders.

Het verhaal is een stuk persoonlijker. Dat hij over zijn ouders in plaats van zijn grootouders schrijft, is niet de enige reden. Zo weigert Berenboom, in tegenstelling tot Hertmans, het verhaal in romanvorm te gieten. Wat zijn vader en moeder dachten, het waarom achter keuzes en daden: hij laat het aan de lezer. Heel droog doet Berenboom verslag van de ontdekkingen die hij in de brieven doet, waardoor je als lezer het gevoel krijgt getuige te zijn van een making-off van een roman. De auteur fungeert slechts als doorgeefluik. Een wat ongebruikelijke vorm, maar het pakt goed uit. De tragische verhalen uit de brieven komen zo directer bij de lezer binnen.

Oorlog

De dreiging van het nazisme speelt direct een grote rol in het leven van Alains ouders en hun familie. Berenboom stuit op brieven van voor hem totaal onbekende mensen. Zo is er de brief van ene Lilit, gericht aan de zus van Chaïm. Een zijstraat die, zoals zoveel zijstraten die Berenboom neemt, een doodlopende weg blijkt te zijn. Ze schrijft over haar liefdesperikelen en dat ze er maar niet in slaagt haar liefde te vinden. Later vindt Berenboom een uitnodiging voor het huwelijk van Lilit, ergens in 1937. ‘Ik hoop dat Lilit de liefdesroes heeft gekend waar ze zo naar verlangde, voordat ze twee jaar later door de geschiedenis werd verzwolgen.’ En daar blijft het bij, de hoop. Berenboom vult de leegte niet op en fantaseert er niets bij. Hierdoor geeft hij de lezer de ruimte om hetzelfde gevoel te ervaren: hoop.

Eén van de meest ontroerende verhalen is die over zijn tante Sara, een tante die hij nooit heeft gekend. Zij woonde een tijdje bij haar broer en zus in Brussel maar op aandringen van haar vader keerde ze terug naar Polen. Na de inval van de nazi’s probeerde ze tevergeefs weg te komen. Op 29 juli 1942 schrijft ze haar zus dat ze zich geen zorgen om haar hoeft te maken. Het blijkt haar laatste brief te zijn.

Uitgewist

De gruwel die het Joodse volk is overkomen, is de reden waarom Alains ouders hem zo weinig over hun verleden vertelden. Een krampachtig loslaten van de Joodse wortels vormde de basis van hun opvoeding. Frans en Nederlands moest hij leren, Jiddisch en Hebreeuws werd tegen Alain nooit gesproken. Elke verbintenis met zijn Joodse achtergrond moest worden afgesneden opdat hij volledig Belg zou worden.

De verhalen van na Alains geboorte in 1947 zijn niet altijd even sterk. Zo zijn er te veel anekdotes waarbij je je afvraagt waarom ze in het boek staan. Ook passeren er veel oudtantes, oudooms, achterneven en -nichten die weinig toevoegen, waardoor je als lezer in de wirwar van namen niet meer weet wie wie is. Het boek heeft het niet nodig: de verhalen van zijn familie voor en tijdens de oorlog en de ongemakkelijke verhouding van zijn ouders met hun Joods-zijn ná die oorlog, bieden voldoende diepgang.

Maria Salviati is oud geworden. De percelen van haar geest komen langzaam een voor een leeg te staan en braak te liggen. Eén verhaal blijft haar geheugen echter bewonen: dat van het ontstaan van haar gezin, en hoe het verdween in het niets. Als de jonge makelaar Gabriele haar op komt zoeken om het huis waarin ze vroeger woonde misschien te verkopen, vertelt ze dit verhaal naast hem gezeten op het bankje voor haar oude huis.

Lodoli verstaat die typisch Italiaanse vertelkunst: poëtische bewoordingen zonder dat ze hoogdravend worden. Beschrijvingen die geen verhaalbreuk opleveren maar veeleer het verhaal zélf lijken te zijn. En het vertellen van een geschiedenis die weliswaar buitengewoon persoonlijk is maar een eeuwigheidswaarde bevat die de hele Italiaanse geschiedenis lijkt te omvatten, net als de filmkroniek La meglio gioventù dat doet, om maar een van de andere Italiaanse parels te noemen.

Een hoop mooie gekleurde dozen
Wolk kent geen hoofdstukken en gebruikt zelden aanhalingstekens als iemand spreekt. Het verhaal krijgt door de vorm van één lange droevige, grappige, bitterzoete herinnering – precies zoals het in Maria’s geheugen opgesloten zit. De herinnering aan haar geliefde Augusto – goochelaar Wolk – en hun latere zoon Pietro. Die zoon lijdt op een Wertheriaanse manier aan het leven; onrecht, oorlog, maar ook de burgerlijke bloemen op het balkon doen hem lijden.
Augusto gebruikt zijn goochelkunsten om de wereld begrijpelijk en een beetje mooier te maken – voor zijn gezin maar even goed voor zichzelf. Als hij een reeks pakjes in pakjes openmaakt:

Augusto maakte langzaam de laatste knoop los, (…) en er zat niets in, in het laatste pakje zat niets. Zo is het, lachte Augusto, een heleboel papier, (…) een heleboel moeite om aan het einde te geraken en aan het einde is er niets, maar wat een hoop leven genereert dat niets, wat een hoop mooie gekleurde dozen!

Met raadselachtige metaforen waarmee zijn trucs vergezeld gaan, probeert Augusto tevens een brug te slaan tussen hem en zijn zoon – een brug die later juist een fatale wig blijkt als Pietro steeds meer opgeslokt wordt door extreem politiek engagement.

Een muis
Het is moeilijk te zeggen waar het hem precies in zit, die schoonheid en tragiek die Lodoli zo meesterlijk samen weet te brengen en die belichaamd wordt door Augusto. Zelfs in het lichtvoetige ligt de melancholie. Want niet alleen Pietro lijdt aan het leven – Augusto heeft een betoverende vrolijkheid, maar van tijd tot tijd moet hij van huis om alles weer te kunnen relativeren en zijn zoon te kunnen sussen:

‘Ik heb eens een muis gezien, hier achter het huis, die al voor de helft in de bek van een slang zat en die me vanuit die afgrond aankeek met oogjes die glinsterden van angst, als twee heel ver weg staande sterren. Het is waar, lieve Pietro, je hebt gelijk, er bestaan mensen die leven en creperen en niet weten waarom, zo zit de wereld nu eenmaal in elkaar.’ Augusto balde zijn vuist, opende hem weer en er zat een bloem in van rood en blauw papier.

Pietro balt zijn vuist om in een politieke vechtpartij te geraken. Hij balt zijn vuist en er zit een bloem in. Schitterend. Na het lezen van deze kleine Italiaanse kroniek is niet alleen Gabriele blij dat Maria haar verhaal gedeeld heeft; een prachtboek.