Daniel kan niet leren. Alles wat je er via het ene oor in stopt, stroomt er aan de andere kant weer uit. Hij doet er een jaar over om de letter a te onthouden. Hij brengt de erbarmelijkste cijfers mee naar huis en in zijn rapporten staat de afkeuring van zijn meesters te lezen. Haat en de behoefte om aardig gevonden te worden, houden hem vanaf zijn eerste slechte cijfers in de greep. Daniel begint listen te bedenken en ontwikkelt een heimelijk genoegen in het bang maken van diegene voor wie hij zelf bang is. De basis voor een criminele toekomst is gelegd.

Toewijding

Maar waarom is Daniel zo slecht op school? In zijn omgeving zijn op het eerste gezicht geen factoren aan te wijzen die zijn abominabele leerprestaties kunnen verklaren. Daniel groeit op in een liefhebbend ambtenarengezin zonder conflicten. Zijn ouders zijn niet gescheiden en hebben geen psychische klachten. Ze zijn niet aan de drank en in zijn familie komen geen erfelijke afwijkingen voor. Ze hebben boeken thuis en zijn drie broers doorlopen de middelbare school zonder problemen. Een verklaring zou kunnen zijn dat Daniel toen hij zes jaar oud was in Djibouti in een openbare vuilstortplaats is gevallen. Hij liep een ontsteking op en kreeg nog maandenlang penicillineprikken. Sindsdien is hij overal bang van. Maar een verklaring voor een probleem biedt nog geen oplossing.

Ondanks jarenlange pijn en frustratie slaagt Daniel erin om zijn diploma te halen. Door de passie en toewijding van vier bijzondere leraren lukt het hem om zijn zelfvertrouwen terug te winnen en zijn school af te maken. Uiteindelijk wordt hij zelf leraar en besluit hij zijn leerlingen op dezelfde onconventionele manier en met dezelfde toewijding te onderwijzen als de eigengereide docenten die hem destijds uit het slop wisten te trekken.

Maatschappijkritiek

Pennac weerhoudt zich in Schoolpijn niet van een flinke dosis maatschappijkritiek. Zijn roman maakt pijnlijk duidelijk hoe docenten angst en onzekerheid voeden en in stand houden. Het huidige schoolsysteem zou te veel geënt zijn op het geven van straf en het oproepen van schaamte. Hierdoor blijft een leerling gevangen in zijn eigen zelfbeeld. Het is een selffulfilling prophecy. Zolang je maar vaak genoeg roept dat iemand iets niet kan, gaat hij er zelf ook in geloven.

Door de filosofische bespiegelingen over het onderwijs en de maatschappelijke ontwikkelingen in het algemeen heeft het verhaal soms meer weg van een essay dan van een roman. Toch maakt de actualiteit van het onderwerp het verhaal interessant om te lezen. In een tijd waarin velen het vmbo zien als ‘het afvoerputje van de maatschappelijk mislukten’ is Pennac een mooi voorbeeld van iemand met wie het wel ‘goed’ is gekomen. Het thema dat dan ook als een rode draad door het boek ligt verweven is de vraag wat een mens tot misdaad drijft en hoe je kan voorkomen dat de school een broedplaats wordt voor criminaliteit.

Stigmatisering

Hoe creëer je kansen voor hen die door bijna iedereen zijn opgegeven? Wat is het effect van stigmatisering op de ontwikkeling van een individu? Hoe zorgen we dat we het laatste restje zelfrespect van moeilijke leerlingen niet verder de vernieling indrukken? De sleutel ligt in het schenken van aandacht en zelfvertrouwen. Alleen zo haal je eruit wat erin zit. Daarmee verkondigt het boek een soortgelijke boodschap als het televisieprogramma De School van Prem.

Maar vragen we soms niet ook te veel van kinderen? In Schoolpijn vergelijkt Pennac de schoolklas met een orkest. Ieder kind speelt zijn eigen instrument. Sommige erven de eerste viool, anderen de triangel, maar beiden kunnen de muziek leren kennen. Waar het om gaat is dat je de musici leert kennen en harmonie weet te vinden. Het probleem is dat veel leraren het nationaal orkest willen dirigeren en niet de plaatselijke fanfare.

Schoolpijn is een hoopvol, maar ook confronterend boek, vol persoonlijke herinneringen aan de frustraties uit Pennac’s eigen schooltijd. Toch blijf je als lezer achter met het ongemakkelijke gevoel dat je pas echt meetelt als je daadwerkelijk iets bereikt hebt in het leven.

In het Zweden van de jaren vijftig, met de Koude Oorlog op de achtergrond, groeit een jongen op in een zeer religieus gezin. Vader is predikant en beide ouders maken deel uit van een christelijke sekte die gelooft dat het einde der tijden nabij is. De uitverkoren gemeente zal voor de ‘Grote Verdrukking’ van de aarde genomen worden in de gelukzalige ‘Ontmoeting in de Lucht’. Een geruststellende gedachte. ‘Een Normale Jeugd’, zoals de moeder graag wil, is door al dit doemdenken voor de zesjarige jongen echter niet weggelegd.

Apocalyps

Beïnvloed door zijn vader en de apocalyptische prenten en boeken die thuis rondslingeren, weet het kind al snel wat hij wil. Hulppredikant worden en alle zonden buiten de deur houden. Van zijn moeder mag hij zijn vader dan wel niet helpen, maar dat weerhoudt hem er niet van om alvast grafredes te schrijven. Handig om achter de hand te hebben. Het resultaat is een jongen die vervreemdt van zijn omgeving en bijna geen contact maakt.

Dag Hammarskjöld

Wanneer hij voor zijn zevende verjaardag zijn eigen verjaardagscadeau steelt en daar achteraf over liegt, weet de zonde toch binnen te sluipen. Als kort daarop zijn ouders ‘verdwijnen’ is er voor de jongen maar één conclusie mogelijk: de Grote Verdrukking is aangebroken en hij heeft de boot gemist. Hij wordt bij zijn rondborstige buurvrouw Viola gedropt en moet het verder zelf maar zien te redden. Viola op haar beurt is geobsedeerd door de Zweedse VN secretaris-generaal Dag Hammarskjöld en zet de jongen in voor de ultieme koppelpoging.

Realiteit

Sahlberg verkent de grenzen van de realiteit waardoor het verhaal bij tijd en wijle een absurd en komisch karakter krijgt, dat raakt aan het fantastische. Hij waagt echter nergens echt de sprong buiten de kaders; er blijft voordurend een verbinding met de werkelijkheid bestaan. De ingrediënten om na de verdwijning van beide ouders alle remmen los te gooien zijn aanwezig. Dit gebeurt niet en dat is jammer. De verhaallijn volgt al snel een even absurd zijspoor, dat Sahlberg overigens kunstig uitwerkt.

Göran Sahlberg

Het verhaal hinkt duidelijk op meerdere gedachtes. Enerzijds grijpt het boek terug op een bestaande religieuze stroming uit de jaren vijftig en bijbehorende religieuze geschriften. Tot een indruk van die kringen komt het echter niet. De Koude Oorlog speelt een rol, en historische personages en gebeurtenissen passeren de revue, maar een tijdsbeeld wordt daarmee niet opgeroepen. Aan het einde der tijden geeft de aanzet tot een jeugdverhaal maar de auteur werkt dat niet uit. Ook de tijd van waaruit de verteller terugblikt komt verder niet aan de orde. Door deze open eindjes is het niet geheel duidelijk waar het heen moet met deze roman.  

Ondanks dit alles heeft Sahlberg een meeslepend en bij vlagen ontroerend verhaal weten te scheppen. Een verhaal waarin je samen met de jonge hoofdpersoon alles over je heen laat komen. Dat de nieuwsgierigheid prikkelt en doorlezen beloont. Aan het einde van de rit heb je een mooie en originele vertelling achter de rug. Het idee dat het meer had kunnen zijn blijft daarbij op de achtergrond opspelen.

Jan-Philipp Sendker is van oorsprong een journalist. Hij begon als Amerika-correspondent en werd later Azië-correspondent voor de Duitse krant de Stern. In Het theehuis van Kalaw is duidelijk te merken dat hij genoeg van Azië weet om er een verhaal te laten plaatsvinden.

Vertellersroman
Het theehuis van Kalaw is een liefdesverhaal dat net zo goed aan de hoofdpersoon wordt verteld als aan de lezer. Of misschien is semihoofdpersoon meer op zijn plaats, want hoewel het verhaal in eerste instantie over Julia en haar zoektocht lijkt te gaan, wordt langzaam duidelijk dat de centrale figuur eigenlijk Julia’s vader is.

Hij is spoorloos verdwenen en als Julia een veertig jaar oude liefdesbrief van hem aan een onbekende vrouw vindt, is dat voor haar reden om naar Birma te vertrekken. Al vrij snel wordt ze daar aangesproken door een oude man: U Ba. Hij schijnt te weten wie ze is en wat ze komt doen. In eerste instantie vertrouwt Julia deze onbekende man niet en ze vindt het maar een vreemd idee dat U Ba haar naam en de reden van haar komst weet. Maar als U Ba eenmaal het verhaal van haar vader Tin Win begint te vertellen, hangt ze al snel aan zijn lippen en raakt ze net zozeer ontroerd door het verhaal, als U Ba raakte toen Tin Win het hem vertelde.

Door deze aanpak heeft Sendker van zijn verhaal een vertellersroman gemaakt. Hij richt het boek niet direct aan zijn lezer, maar laat het aan hem en zijn personages vertellen. Het verhaal van Tin Win wordt rustig uit te doeken gedaan en samen met Julia kom je achter de identiteit van de persoon aan wie de liefdesbrief was gericht. Het is een verhaal dat Julia in het begin maar nauwelijks kan geloven,  U Ba vertelt bijvoorbeeld dat haar vader vroeger blind was. Maar hoe kan dat waar zijn als Julia dat nooit geweten heeft? In het begin is dat nog een van haar sterkste argumenten om het indringende en ontroerende verhaal van U Ba als onzin af te doen, maar ze moet gaandeweg steeds vaker aan zichzelf bekennen dat ze eigenlijk niets van haar vaders jaren in zijn thuisland weet. En dat ze door dit verhaal opnieuw kennis maakt met de man die haar grootgebracht heeft. Het theehuis van Kalaw blijkt uiteindelijk ook voor Julia een verhaal te zijn waar ze naar moet luisteren. Waarin ze de gave van de liefde ontdekt en de nalatenschap van haar vader leert te koesteren.

Bijgeloof
Tin Win heeft ooit zijn grote liefde verlaten, omdat zijn oom hem uit Kalaw haalde. In Birma heerst in Tin Wins jeugd een sterk geloof in astrologie, en omdat de waarzegger zijn rijke oom had gezegd dat hij een familielid in nood moest helpen om een ramp te voorkomen, werd Tin Win uit het dorp gehaald. Hij was immers blind, en dus een uitgelezen kans voor zijn oom om te voldoen aan de voorspelling van de waarzegger. Voor Julia is dit allemaal bijgeloof, maar als ze U Ba over dit soort dingen aanspreekt, merkt ze dat deze manier van leven nog steeds bestaat in Kalaw.

Uit dit soort beschrijvingen blijkt de kennis van Sendker over Azië. Het zit hem niet in de details over de omgeving, maar juist wel in de details over de manier waarop de mensen leven en hoe dat verschilt van de westerse wereld. Het is jammer dat hij dit weinig blootlegt in de dialogen tussen Julia en U Ba. Eigenlijk doet hij dat maar een keer zo uitgebreid, dat het ook indruk maakt en aankomt bij de lezer. Het besef dat hier niet alleen een verschil in taal bestaat tussen twee mensen, maar in hun hele bestaan, had geholpen dit verhaal beter te maken dan het nu is. De keuzes die Tin Win maakt in zijn leven, zijn nu minder makkelijk te begrijpen. Dit neemt niet weg dat het treurige liefdesverhaal van Tin Win de lezer raakt, maar het blijft slechts een verhaal.

Iets anders wat afdoet aan de kracht van Het theehuis van Kalaw, is Julia. Sendker heeft haar op zoek laten gaan naar haar vader, maar uiteindelijk lijkt dat meer een excuus om het verhaal van Tin Win te kunnen vertellen. En dat verhaal is goed genoeg om een heel boek mee te vullen. Sterker nog, als Sendker dat had gedaan, had hij meer ruimte gehad om zijn lezer in te wijden in de Birmaanse cultuur. Nu blijft hij een beetje schommelen tussen een liefdesverhaal en een kennismaking met een land waar niet veel over geschreven wordt. Julia Win en U Ba zijn overbodige rollen in een verhaal dat zichzelf kan vertellen.