Leven & Lot is in veel opzichten een traditioneel Russische roman: zeer omvangrijk, breed opgezet en bevolkt met enkele honderden personages, waarvan de belangrijkste door familiebanden met elkaar zijn verbonden. De verhaallijnen worden in afwisselende hoofdstukken met elkaar verweven. Zo zijn er veelvuldig terugkerende scènes bij een Russisch tankkorps aan het front, in een werkkamp in de Sovjet-Unie of in een natuurkundig laboratorium. Maar Grossman beschrijft ook het leven in een Duits concentratiekamp en een belegerd Duits regiment.

Een centrale rol is er voor de in het dagelijks leven nogal onhandige kernfysicus Viktor Strum. Hij boekt een grote doorbraak in zijn onderzoek, maar komt in de problemen als blijkt dat zijn bevindingen niet stroken met de opvattingen van Lenin. De joodse Strum wordt bovendien geconfronteerd met groeiend antisemitisme binnen de Russische overheid. Een dreigende arrestatie gaat niet door als Stalin persoonlijk belangstelling toont voor zijn onderzoek. De collega’s die Strum eerst verketterden, hemelen hem nu op. Hij wordt heen en weer geslagen tussen loyaliteit en afkeer ten aanzien van de Sovjetautoriteiten, die zuivere wetenschap ondergeschikt maken aan de partijlijn. Als hem wordt gevraagd een brief te ondertekenen waarin de doodstraf wordt geëist voor een aantal artsen, die de schrijver Maxim Gorki vermoord zouden hebben, komt hij in grote gewetensnood. Iedereen weet dat de beschuldiging vals is. Hij tekent wel, maar heeft vervolgens grote wroeging. Grossman heeft zelf een vergelijkbare brief ondertekend. 

Zinloze goedheid
Leven & Lot is het meest indringend wanneer het verhaalt over gewone mensen – soldaten, arbeiders, bejaarden – overgeleverd aan immense krachten. Haarscherp tekent Grossman de vertwijfeling van hen die nog steeds geloven in de idealen van het communisme, maar slachtoffer worden van ideologisch geïnspireerde terreur. Ronduit aangrijpend is de beschrijving van een aantal Joden onderweg naar een vernietigingskamp. Hij volgt hen tot ze hun dood vinden in de gaskamer.

Grossman lijkt alle ideologie achter zich gelaten te hebben en alleen nog hoop te putten uit de individuele goedheid van gewone mensen. Alleen daardoor wordt de beschaving overeind gehouden. ‘Zinloze goedheid’ noemt hij dat. Het lijkt het enige waar hij nog in gelooft. Hij laat het de heilige dwaas Ikonnikov als volgt formuleren:

Het goede schuilt niet in de natuur, niet in de preken van geloofsleiders en profeten, niet in doctrines van grote sociologen en volksleiders, niet in de ethica van filosofen…
Toch dragen gewone mensen liefde in hun hart voor alles wat leeft. 

Loyaal en integer
Grossman doorleefde als burger en journalist aan het front de gehele Stalinperiode van zijn land. In Leven & Lot toont hij een zeldzame combinatie van loyaliteit aan de autoriteiten en mededogen met de Sovjetburgers. Ondanks de grotere intellectuele vrijheid na de dood van Stalin, werd het manuscript al voor publicatie in beslag genomen. Die ervaring knakte Grossman zowel persoonlijk en als schrijver. Pas na zijn dood kwam het tot publicatie. Nu is er een uitstekende vertaling van Froukje Slofstra van deze mijlpaal in de Russische literatuur.

Na het grote succes van de film Brokeback Mountain, een verhaal uit haar eerste bundel De Gouverneurs van Wyoming, gaat Proulx over tot de orde van de dag en beweegt zich als een archeoloog door de geschiedenis van Wyoming. Gravend in die harde bodem beschrijft ze de oude jachtrituelen van de oorspronkelijke bewoners, de gevaarlijke ondernemingen van de eerste kolonisten, de poging tot overleven van de boeren tijdens de crisisjaren en het miserabele bestaan van de landbouwers in onze tijd.

Men denkt wel eens dat de pioniers die het land in kwamen een lap grond kregen, een zwaar leven leidden, een stel kleine schooiertjes opvoedden en zo een ranchdynastie stichtten. Sommige deden dat ook. Maar verreweg de meesten leefden kort en werden snel vergeten.

Bloedstolling

~

De brute behandeling van de gevangen dieren stuit hem zo tegen de borst, dat hij het na een enkele keer voor gezien houdt en elders in de kolenmijnen gaat werken. De ondergrondse duisternis staat hem echter nog meer tegen en hij kiest al gauw weer voor de vrije buitenwereld en de paardenjacht. Bij de eerste nieuwe actie komt hij ongelukkig ten val en terwijl hij met slechts een gebroken been naar een ziekenhuis wordt gebracht, kost een bloedstolsel hem het leven en is hij het volgende moment overleden. Einde verhaal.

Moedeloos
De bijna onverschillige opsomming van de ellende die een mens ten deel kan vallen, is kenmerkend voor de verhalen van Annie Proulx. Er is geen greintje hoop voor de ploeteraars en de personages ondergaan hun lot gelaten. Toch krijgt de lezer telkens even een kleine glimp van warmte of mededogen te zien: de liefde van Hi voor de wilde paarden en de vrije natuur, de blijdschap om de verzorging van een kind of de bescheiden genegenheid in een onvolkomen liefdesverhouding. Al die ruwe en ongemakkelijke verhalen dragen iets intiems, iets koesterends in zich, waardoor de verwachting op een goede afloop alleen maar groter wordt.

Maar dan slaat Proulx opeens weer toe en laat het ongeluk, de brute pech en de fatale tegenslag de boventoon voeren. De terloopsheid maakt dat het leed extra hard aankomt. Proulx beschrijft geen grote drama’s, ze verkleint de ellende tot onbelangrijke bijzaken. Het ongeluk is iets wat deze mensen als vanzelf overkomt en ze hebben er maar mee om te leren gaan. De prachtige verhalen eindigen allemaal in deceptie en de lezer blijft wat aangeslagen en moedeloos achter.

Duivelse boodschapper
Twee verhalen worden vanuit het perspectief van de duivel geschreven. Tussen al het andere cowboyproza is het Satan in eigen persoon die vanuit zijn hel invloed wil blijven uitoefenen op deze door God verlaten plek. Hij maakt hier de dienst uit en is verantwoordelijk voor al het ongeluk, wil Proulx maar zeggen. Zelf is ze slechts de boodschapper, met een stevige pen en een grote fantasie. Toch is het na drie boeken over Wyoming eens tijd om in een andere bodem naar nieuwe bronnen te gaan graven.

Van Leeuwen is natuurlijk het meest bekend als schrijfster en illustrator van kinderboeken, zoals het bekroonde Een huis met zeven kamers. Haar kinderboeken kenmerken zich door een zeer opvallend gebruik van visuele effecten in tekeningen en tekst. Dezelfde mix heeft ze in minder uitbundige mate ook toegepast in Alles nieuw. Naast haar werkzaamheden als illustrator en romanschrijver schrijft Van Leeuwen gedichten – ze is de stadsdichter van Antwerpen, de stad waar ze ook woont – en treedt ze op als cabaretière.

Photoshop
Alles nieuw begint een korte tijd voor de millenniumwisseling, wanneer de jonge kunstenares Lara haar intrek neemt in het doorleefde huis van weduwe Ada; een gebeurtenis die het leven van de oude vrouw grondig overhoop zal halen. Lara maakt kunstwerken met photoshop: ze vervormt gevonden foto’s en afbeeldingen om zo haar eigen werkelijkheid te vormen. Wanneer Lara een jeugdfoto vindt van de verdwenen dochter van Ada, maakt ze het meisje op de foto ouder met behulp van haar computer. Ze geeft de bewerkte foto vervolgens aan de weduwe in de hoop haar er een plezier mee te doen. Helaas begrijpt Ada niet dat de foto bewerkt is, en vat ze toenaderingen van Lara heel anders op.

Hoewel de twee vrouwen grotendeels langs elkaar heen leven – ze lijken wel elk in een ander tijdperk te huizen – worden de gedragingen van Ada en Lara gedurende de roman wel voortdurend aan elkaar gespiegeld. Afwisselend belichten de hoofdstukken van Alles nieuw het perspectief van een van de twee personages.

Poëtische zinnen

Dit heeft Van Leeuwen heel mooi gedaan; de hoofdstukken waarin Lara aan het woord is, zijn geschreven in een moderne taal die het karakter van het meisje weergeeft. Het perspectief van Ada daarentegen bestaat uit uiterst gedateerde werkwoordsvormen en een fragiel taalgebruik. Zo maakt Van Leeuwen met behulp van taal heel subtiel duidelijk hoe de personages zijn.

Het plot van Alles nieuw komt helaas niet zo goed uit de verf; hoewel er voldoende dramatische gebeurtenissen plaatsvinden in de roman, zorgen deze er niet voor dat je meeleeft met de personages. Toch is de roman een interessante verschijning in het Nederlandse taalgebied. De korte poëtische zinnen in Alles nieuw verraden de dichteres achter de schrijfster. Ook is Van Leeuwen er goed in geslaagd om de tekeningen en de tekst van de roman naadloos op elkaar aan te laten sluiten; een prestatie die weinig auteurs haar na kunnen doen.