Jan Roeland, F16, 2000, Olieverf op linnen, 152 x 152 cm, © Slewe Gallery, Amsterdam

In het werk van Roeland staan alledaagse dingen centraal, zoals een envelop, een vliegtuig, een bloem, een eend (hij was een verwoed vogelaar), een plant. Deze objecten zijn tot in het uiterste geabstraheerd. Soms heeft een werk een titel nodig, zoals Aansteker gesloten (1969), omdat niet direct duidelijk is wat het werk voorstelt. Ook bloemen en planten hebben niet altijd natuurgetrouwe kleuren. Maar eigenlijk ging het hem daar ook niet om; het object was alleen maar het uitgangspunt. Het ging om de kleur, om de ruimte, om de lagen olieverf die samen iets moesten opleveren. Het is rustig en ingetogen werk; werk dat niet om aandacht schreeuwt. Op een foto lijkt het zelfs een beetje saai. Maar dat is het niet, want als je voor zijn werk staat, begint het te leven.

Spel

Na de keuze van het object, begon pas het echte werk. Het wikken en wegen om de juiste kleur, de juiste ruimte te vinden. Waarom moet de zijtak van een bloem precies op deze hoogte en niet op een andere? Bij de felste kleurvlakken zie je dat ze een klein beetje transparant zijn. Dat komt omdat de eerder opgebrachte kleuren er doorheen lijken te schemeren. De eenvoud van zijn werk maakte het juist moeilijk. Voor Roeland moest er spanning in het werk ontstaan. Je moest kunnen zien dat de kleuren ‘het spel’ gespeeld hadden. Zijn werk is boven alles verf en kleur. Roelands werk bevat geen diepzinnigheden, geen mystiek en geen maatschappijkritiek. Soms deed hij heel lang over een werk, omdat hij niet tevreden was. Dan zette hij het werk een tijdje weg, hopend later tot een oplossing te komen. Wanneer een schilderij af was, werd volgens hem door hogerhand bepaald.

Plan

Jan Roeland, Enveloppe, 1967, Olieverf op linnen, 70 x 70 cm, © Slewe Gallery, Amsterdam

Roeland werkte volgens een voorgenomen plan. Maar dat plan stond niet vast, want tijdens het uitvoeren van zijn plan konden de dingen zo uitpakken, dat het hem niet zinde. Onzekerheid, ontevredenheid en je doel nog niet bereikt hebben waren voor hem de factoren om mee te werken.

Associatie

Vooral in reproductie doet zijn werk soms denken aan het werk van Dick Bruna (1927-2017), beroemd geworden met de tekeningen van ‘Nijntje’. Maar als je doeken van Roeland in werkelijkheid ziet, dan verdwijnt deze associatie. Bij Bruna blijven de kleuren strak en elementair, terwijl bij Roeland door de kleuren en de verfhuid juist beginnen te leven.

Tentoonstelling

De tentoonstelling draagt licht, eenvoud en rust uit. Het gevoel van in een serene omgeving te zijn, waarbij je lang kunt stilstaan, om de compositie op je in te laten werken. Net als Roeland zelf deed als hij aan het werk was.

Portrait van El Anatsui, 2008. Photo Uche James Iroha

El Anatsui werd in 1944 geboren, en leeft en werkt sinds zijn pensionering als docent aan de Universiteit van Nigeria afwisselend in Ghana en Nigeria. Hij is, volgens het juryrapport van de Prins Claus Prijs, een sterk verdediger van artistieke vrijheid en promotor van de rol van kunst binnen landelijke en lokale ontwikkelingen. Tevens heeft hij een grote invloed op jonge kunstenaars. De titel van de tentoonstelling is Ewe (de taal van Ghana en Nigeria) voor Ik ga.

Metalen wandkleden

Een groot deel van het pand waarin de galerie is gevestigd, wordt in beslag genomen door de enorme metalen wandkleden. Ze staan in figuurlijke zin (want letterlijk hangen ze in de verschillende ruimtes en het trappenhuis) voor de relatie tussen West-Europa en Afrika; bierflesjes en dergelijke kwamen uit West-Europa naar Afrika en symboliseren de handel tussen beide continenten. Op sommige wandkleden valt duidelijk de naam van de fabrikant te lezen: Romatex, Kip Beverages, Bacco en Castello.
Een overgangswerk van flessendoppen naar het meer recente gebruik van printary plates vormt een wandkleed waarin El Anatsui zowel de ene als de ander naast elkaar gebruikt: Default (2014-2016). In Oasis uit dezelfde periode zijn louter printary plates gebruikt. Slechts een enkele merknaam valt er nog met moeite uit af te lezen. De relatie met West-Europa, lijkt dit werk te zeggen, is inmiddels een andere geworden; de communicatie vindt plaats via computernetwerken en is minder tastbaar dan flessendoppen. Minder beladen misschien ook.

El Anatsui, Untitled, 2016, bottle caps, 260 x 460cm. Courtesy of the artist. Photo Maarten van Haaff

Keramiek en hout

Dat El Anatsui méér in zijn mars heeft dan alleen dit soort wandkleden waaraan hij zijn grootste bekendheid ontleent, komt op de tentoonstelling niet helemaal uit de verf. In de jaren zeventig van de vorige eeuw maakte hij bakjes, gevolgd door pottenbakkerswerk en keramiek. Deze  zijn – helaas – niet te zien; een schets van Broken pots en een vitrine met schetsen en tekeningen staan er model voor.

In een andere vitrine, waarin een selectie brochures en knipsels wordt getoond, lezen we de kop boven een artikel dat op 2 december 1995 verscheen in The Guardian: ‘Master of wood.’ Dit is terecht, ook al volstaat hier een collage op hout en missen we één of meer grote houten beelden zelf. Op dat hout van de collage zijn enkele krantenknipsels geplakt, met koppen als: ‘Africa moves forward’ en ‘The power and the glory of “La Bomba”.’ Een politiek statement is bij deze kunstenaar nooit ver weg.

El Anatsui, Untitled, 2016, (detail) Photo Maarten van Haaff

Catalogi en brieven

Een opvallende plaats binnen deze expositie neemt een reeks brieven in die de curator van deze tentoonstelling, Bisi Silva (Lagos), mocht ontlenen aan het archief van de inmiddels 73-jarige kunstenaar. Deze zijn opgehangen op een manier die doet denken aan de metalen wandkleden. De brieven staan ongetwijfeld symbool voor wat Bisi Silva omschrijft als ‘het concept van een grenzeloze horizon, een enorme ruimte waarin mogelijkheden werkelijkheid worden en resoneren.’
Een sympathieke, symbolisch geladen tentoonstelling van een groot kunstenaar die in 2009 terecht de Prins Claus Prijs kreeg – dat is het.

Sol LeWitt, Ontwerptekening voor plastic draagtasje Haags Gemeentemuseum, 1987, potlood en Oostindische inkt op papier, 46,4 x 42,2 cm. Gemeentemuseum Den Haag.

We zijn natuurlijk min of meer op heilige grond; de gevel van het GEM wordt immers gesierd door geometrische figuren van de meester, en in de hal van het belendende Gemeentemuseum realiseerden LeWitts assistenten muurschilderingen van de kunstenaar. Laten we hopen dat op grond van de documentatie de schildering in Leeuwarden ook ooit weer eens wordt aangebracht.
Wat het GEM toont, is werk van LeWitt zelf en door hem geïnspireerde kunst van vier gerenommeerde kunstenaars. Van LeWitt is bijvoorbeeld de ontwerptekening van de hiervoor genoemde wandschilderingen in het Gemeentemuseum (1970) te zien, naast ontwerpen voor draagtasjes, A2B2C2D2 (1967) dat eerder werd getoond op de eerste minimal art-tentoonstelling in Europa: Minimal art: massaal monumentaal (1968). Inderdaad: in het Gemeentemuseum.

Esther Tielemans (1976), Zonder titel (Pedestal Painting), 2014 Collectie kunstenaar. Foto: Peter Cox

Esther Tielemans en Jose Dávila

LeWitts wandtekening #1024 (2002) beïnvloedde de Nederlandse kunstenaar Esther Tielemans (1976), van wie onder andere Een cirkel is een zacht vierkant 1 (2014) valt te zien. In een ander schitterend werk, Zonder titel (Pedestal Painting, 2014) voegt zij aan de strakheid die minimal art per definitie kenmerkt, een expressieve toets toe die doet denken aan de gouaches Zonder titel (1992) van LeWitt.
Dat minimal art niet stil is blijven staan, en zich nog steeds ontwikkelt, toont een werk in roestvrij staal en autolak van de Mexicaanse kunstenaar en architect Jose Dávila (1974).

Rana Begum (1977), Nr. 342, 2012, Lak en staal, 71 x 61 x 15 cm Courtesy Galerie Christian Lethert

Susan Hefuna en Rana Begum

Een extra laag van geheel andere aard passen zowel de Egyptisch-Duitse Susan Hefuna (1962) als de in Bangladesh geboren Rana Begum (1977) toe. Bij beide kunstenaars speelt hun culturele achtergrond een rol. En uiteraard de invloed van LeWitt.
Bij Hefuna bijvoorbeeld schemert een sociaal-politieke boodschap door, die we ook uit LeWitts werk kennen. Bijvoorbeeld uit de tekst van een Statement dat deel uitmaakte van de hiervoor genoemde eerste minimal art-expositie en die hier weer te zien is. Hierin spreekt de kunstenaar zich uit tegen de politiek van Amerika en voor een kunst, die voor iedereen toegankelijk moet zijn.
Prachtig zijn de geometrische patronen in het werk van Begum, dat zowel verwijst naar minimal art (en overigens ook Mondriaan!) als naar islamitische patronen.

Susan Hefuna (1962), Woman Cairo (Vrouw Caïro), 2010, Hout en zwarte inkt, 200 x 200 cm Courtesy Rhona Hoffman Gallery, Chicago

Op de één of andere manier zorgt deze zorgvuldig door Benno Tempel in samenwerking met Frouke van Dijke samengestelde en ruimtelijk opgezette tentoonstelling ervoor, dat de bezoeker in het verbouwde GEM verder kijkt dan zijn neus lang is; de roosters van de ventilatie of verwarming in de tentoonstellingszaal kun je bijvoorbeeld met gemak in verband brengen met Hefuna’s Woman Cairo (2010).
Het e-book dat bij de tentoonstelling te downloaden is, geeft het geheel een historische context die je bij een fraaie tentoonstelling als deze mag verwachten.