Onderduik

Na de razzia’s en eerste deportaties vanaf 1941 door de bezetters lukte het de familie Polak nog een tijd lang uit handen van de nazi’s te blijven. Maar in juni 1943 werden ze toch op transport naar Westerbork gesteld. Door een wonder – connecties en geld – lukte het daar weg te komen en onder te duiken.

Na de bevrijding, in ontzetting over de niet-teruggekeerde familieleden, bouwde Polak heel langzaam een eigen leven op, diep verbonden met zijn moeder die al sinds haar jeugd aan psychiatrische stoornissen leed. Na haar dood kon hij zich financieel onbezorgd wijden aan zijn vele literaire activiteiten. Met Rob van Gennep richtte hij de linkse uitgeverij Polak en Van Gennep op. In 1966 opende Johan Polak zelf zijn Athenaeum Boekhandel in Amsterdam.

De classicus Johan Polak (1928-1992) was een culturele fijnproever die in de literatuur troost vond voor zijn oorlogstrauma en zijn moeizame liefdesleven. Hij was van mening dat de westerse cultuur na de beide wereldoorlogen vernietigd was en zette zich zijn hele werkzame leven in om mensen te enthousiasmeren voor klassieke literatuur. De Nederlandse dichters Jan Hendrik Leopold (1865 – 1925), Pieter Cornelis Boutens (1870-1943) en Jakobus Cornelis Bloem (1887-1966) hoorden bij zijn favorieten, maar zijn grootste liefde was Gerard Reve. Hij adoreerde diens werk en beschouwde het als een allereerste belangrijke bijdrage aan homo-emancipatie in Nederland.

Johan Polak was als persoon liberaal maar – zeker naar buiten toe – gehecht aan klassieke vormen, zowel in de kunst als in de omgang met elkaar. Hij was hoffelijk, vriendelijk en had een weldadig gevoel voor humor. Daaronder schuilde een enorm oorlogstrauma. Zo komt hij naar voren in de door Koen Hilberdink geschreven biografie.

Overvloed aan informatie

Hilberdink stort een grote hoeveelheid feiten over de lezer heen, verantwoord in een omvangrijk notenapparaat. We krijgen jaartallen en data, grote en kleine gebeurtenissen, kennismakingen en samenwerkingen uitgebreid voorgeschoteld. Hilberdink vermeldt de naoorlogse ins en outs van allerlei tijdschriften en uitgeverijen alsmede de lotgevallen van familieleden, vrienden en kennissen. De chronologische opsomming is hier en daar vermoeiend.

Achter al deze minutieuze informatie dreigt het beeld van de mens Johan Polak zo nu en dan te verdwijnen. Waar Hilberdink dieper ingaat op zijn persoonlijke leven en de wijze waarop Polak zijn vele problemen hanteert, geeft hij als biograaf blijk van zijn betrokkenheid. Deze passages geven een beeld, evenals de (schaarse) citaten uit Polaks omvangrijke correspondentie.

Onzekere miljonair

Johan Polak had een driedubbel minderwaardigheidscomplex. Als Jood door het antisemitisme voor, tijdens en na de oorlog. Als homoseksueel, geboren en opgegroeid in een tijd dat dit nog als een ziekte, een pervers en weerzinwekkend geheim beschouwd werd. En door het besef van zijn enigszins eigenaardige uiterlijk, door hemzelf als lelijk ervaren.

Maar hij was rijk. Misschien was dat wel zijn grote ongeluk. Want wie aandacht, genegenheid, seksuele diensten en samenwerking kan kopen, zal nooit het zelfvertrouwen opbouwen dat voortkomt uit op eigen kracht behaald succes. Een intellectuele hoogvlieger is Polak niet geweest maar hij had gevoel voor kwaliteit. Hoogstwaarschijnlijk was hij verder gekomen als hij niet was blijven steken in de vicieuze cirkel van faalangst, opgeven en iets anders opstarten – mogelijk gemaakt door altijd weer nieuwe zakken geld. Dat leverde hem naast een laag zelfbeeld het gevoel op een bedrieger te zijn die ieder ogenblik door de mand kon vallen.

Polak was een bewonderaar. Zichzelf omlaag halen en de ander op een voetstuk zetten leek wel een tweede natuur geworden. Zijn overmatige bescheidenheid ontaardde vaak in een theatrale nederigheid die onaangenaam aandeed – was het ironie? Of een soort sociaal sadomasochisme?

Over zichzelf zei hij:

‘Dit gevoel, gered te zijn uit een schipbreuk, is iets dat je altijd bij blijft. Mij beheerst het mijn hele doen en laten.  (…)  Dat je een geestelijke nalatenschap hebt te beheren waar je geweldig zuinig op moet zijn (…) en moet proberen door te geven.’

Als twintigjarige nam de moeder van de schrijfster, Hanna, in 1948 het onomkeerbare besluit haar leven op het spel te zetten voor de vrijheid die het westen kon bieden, wetende dat ze haar liefhebbende familie achterliet en misschien wel nooit meer zou zien. Dat was de prijs die je moest betalen als je het risico durfde te nemen om de totalitaire politiestaat, de DDR, de rug toe te keren.

Wat als?

De dochter van een overloopster – na de Tweede Wereldoorlog kwam de auteur zo te boek staan, iets wat verre gevolgen voor haar leven zou hebben. Gelukkig voor haar heeft zij de beproevingen die de Oost-Duitsers – en daarmee ook haar ouders, grootouders en neven en nichten – moesten doorstaan, nooit persoonlijk hoeven ondergaan. Terecht stelt ze zichzelf aan het eind van het boek de vraag hoe anders haar leven eruit had gezien als haar moeder niet de oversteek had durven wagen en daarmee haar eigen toekomst en die van haar nageslacht veilig zou hebben gesteld.

Zo vader, zo dochter

Dankzij overgebleven brieven, correspondenties, foto’s en mondelinge verhalen van familieleden die het overleefden, weet Willner een indrukwekkend en persoonlijk relaas te schetsen van het leven in het deel van Duitsland dat zich nog maar vijfentwintig jaar geleden ten goede begon te keren dankzij de politieke inmenging van Amerika. Ongetwijfeld geïnspireerd door de loopbaan van haar vader, die als overlevende van de Holocaust een baan bij het Amerikaanse leger wist te bemachtigen, begon Willners eigen loopbaan als eerste vrouw bij de Amerikaanse Inlichtingendienst. Toeval of niet, ook de DDR  stond op het niet ongevaarlijke lijstje landen waar Willner haar werkzaamheden moest verrichten, waardoor ook zij zich persoonlijk mengde in de strijd tussen het communistische Oosten en het democratische Westen.

Volledige controle

Vergeleken met de West-Duitsers die de vruchten plukten van de opkomende welvaart, leefden de Oost-Duitsers veertig jaar lang in grote armoede, onzekerheid en angst, tot de val van de Muur hier eind 1989 een einde aan maakte. De Stasi, afkorting voor het Ministerium für Staatssicherheit (Ministerie voor Staatsveiligheid), was de binnenlandse veiligheids- en inlichtingendienst in de DDR. Zij had het volk en het leven van haar burgers volledig in haar greep: werk, school, kerk, vereniging; alles werd voor je bepaald. Wie zich niet hield aan de talloze regels die de vrijheid van haar burgers enorm beperkte, riskeerde zijn baan, een gevangenisstraf of zelfs zijn leven als hij of zij zo moedig was zich op het grensgebied tussen het Oosten en het Westen te begeven.

Feiten vermengd met persoonlijke verhalen

De waargebeurde verhalen grijpen je regelmatig naar de keel, maar worden nergens overdreven dramatisch neergezet. Juist de kracht van de familie, de sterke band tussen de familieleden en hun niet te onderdrukken trots en wil om te (over)leven in een periode waarin dit je bijna onmogelijk werd gemaakt, maken grote indruk. Het benadrukken van de kracht van het gezin doet soms verheerlijkend en bijna overdreven aan, maar blijkbaar was dit nodig om overeind te blijven in een wereld waarin al het andere onzeker was.