De geschiedenis van Mauritius speelt een belangrijke rol in Appanahs oeuvre. Dit keer reconstrueerde zij de betrokkenheid van haar land bij het lot van vijftienhonderd Joden. Per boot vluchtten zij naar het toenmalige Palestina, destijds in handen van de Britten. Verder dan de haven kwamen zij niet, de Britten besloten hen te deporteren naar Mauritius. Daar zaten zij onder erbarmelijke omstandigheden gevangen tot het einde van de oorlog. Velen overleefden het niet. Deze relatief onbekende geschiedenis is het vertrekpunt van De Laatste broer. Verteller Raj, de oude man, is nauw betrokken geweest bij de gevangenis. Zijn vader was er cipier en hij werd er vrienden met David, de joodse jongen wiens graf hij aan het begin van de roman voor het eerst bezoekt.

Voor hij David leert kennen, leeft Raj met zijn alcoholistische vader, zijn moeder en broers in grote armoede. Als zijn beide broers omkomen in een cycloon, vervloekt de vader het overleven van zijn zwakste, ziekelijke zoon. In een poging een nieuwe start te maken, verhuist het gezin en neemt de vader een nieuwe baan aan als gevangenisbewaarder. Raj leeft in zijn eigen wereldje, niet in staat contact te maken met de kinderen op school. Als hij op een dag naar de gevangenis gaat om zijn vader het middageten te brengen, ziet hij tussen de gevangenen een jongen van zijn leeftijd. Nog voordat ze elkaar spreken ontstaat tussen de blonde, blanke David en de donkere, zwartharige Raj een band. Als David op een dag ontsnapt en de gevangenisbewaking hem op de hielen zit, staat voor Raj één ding vast: hij heeft een nieuwe broer gevonden die hij nooit meer kwijt mag raken. Samen vluchten ze de jungle in.

Dosering
Appanah vertelt het verhaal door de ogen van de oude Raj. Zijn onverwerkte schuldgevoelens en verdriet spelen een grote rol in de roman. Hierdoor verzandt het boek vaak in een wat larmoyante vertelling, waarbij te weinig aan de verbeelding wordt overgelaten. Daar komt bij dat Raj als jongetje zoveel leed te verwerken krijgt, dat het bijna ongeloofwaardig wordt. Broers omgekomen, drankzuchtige vader met losse handjes, altijd armoede en ziekte. Met meer dosering zou de roman aan kracht hebben gewonnen. Waarom niet vaker in het hoofd van de kleine Raj gekropen, in plaats van een beschrijving als:

Het is voor een jochie van acht niet makkelijk om zijn kleine broertje die zielsveel van hem hield te zien met een ik weet niet waardoor opengebarsten hoofd, zijn tenen en vingers afgerukt door de stenen die van de berg naar beneden zijn gekomen.

Appanah had er goed aan gedaan simpelweg te beschrijven of suggereren wat de kleine Raj toen voelde of wat de oude Raj nog altijd voelt bij deze herinnering.

Vlees en bloed
Een enkele keer slaagt de auteur er wel in om de machteloosheid van Raj met een vuistslag tot je door te laten dringen. Dit lukt het beste in scènes tijdens de vlucht van de jongens door de jungle. In een van hun gesprekken buitelen de gedachten en gevoelens van Raj over de pagina. Eindelijk geen keurige beschrijvingen maar stromen woorden zonder interpunctie, die de chaos van zijn emoties weergeven. Ook de wanhopige pogingen die Raj onderneemt om de dode David tot leven te wekken en zijn weigering om het lichaam achter te laten zijn directer beschreven en nemen je even mee in Rajs gevoelswereld.

Appanahs grootste verdienste is het schetsen van een schrijnende en deels vergeten geschiedenis. De roman geeft een concreet beeld van de gruwelijke gevangenschap van Joden op Mauritius. Als roman is De laatste broer minder geslaagd. Op een aantal scènes na overtuigen Raj en David niet, maar zijn ze slechts middelen om geschiedenis tot leven te brengen. Jammer, want het gegeven heeft alles in zich om de lezer op het puntje van zijn stoel te krijgen.

Zelf doet Keith Gessen, geboren in de Sovjet-Unie (1975) en op zijn zesde met familie geëmigreerd naar de Verenigde Staten, het als jonge literaire man uitstekend. Hij schreef als criticus onder andere voor The New Yorker en is medeoprichter van het literaire tijdschrift N+1. Hij volgde de opleiding creative writing aan de Syracuse University, maar studeerde naar eigen zeggen niet af omdat hij het laatste vereiste verhaal niet inleverde.

Met All the Sad Young Literary Men zal Gessen zijn studie niet meer afronden, maar lost hij wel de belofte van zijn universitaire en literaire bestaan in. Gessen verhaalt in zijn roman over Mark, Sam en Keith die zich elk op eigen wijze in het leven staande proberen te houden. Dat is met een karig studentenloon en altijd maar weer gecompliceerde relaties moeilijk genoeg. Daarnaast hebben ze ook nog eens grootse intellectuele aspiraties.

Lenin

Mark is te jong in het huwelijk getreden met de Russische Sasha en schrijft een proefschrift over de mensjewieken, de revolutionaire tegenhanger van Lenins bolsjewieken. Zijn huwelijk loopt op de klippen, waarna Mark, onder andere door porno en internetdaten, vooral op relationeel gebied de nodige zorgen heeft.

Het zou weleens heel wat meer dan een paar weken kunnen duren om van haar af te komen. Misschien wel een paar maanden. (…) Deed hij er niet beter aan ze allebei die narigheid te besparen? Maar Mark was al in geen maanden met een vrouw naar bed geweest. Wat zou Lenin doen? Lenin zou de bedenkingen van Mark omschrijven als sociaaldemocratische scrupules.

Sam ziet zichzelf als toekomstig schrijver van de grote zionistische roman, maar hij is nauwelijks behept met enige relevante kennis. Om daar verandering in te brengen, waagt hij uiteindelijk de afreis richting het beloofde land en de bezette gebieden. Zijn ‘studiereis’ is grotendeels een soort kwajongensavontuur. Zo is hij een keer ’s nachts op pad met een paar Palestijnse broers en een van hen gooit een steen naar een Israëlische tank.

De kei had de tank geraakt! En een lawaai dat het maakte! En ondanks alle hummus die hij gegeten had, rende Sam net als de broers het steegje uit (…). Sam kon niet meer ophouden met lachen, lachen, lachen, zelfs nog tijdens het rennen.

Keith is een (oud-)student aan Harvard die zijn geld verdient met een typisch studentenbaantje, maar zichzelf beschouwt als toekomstig politiek commentator. Al zijn vrienden ziet hij advocaat worden en in het huwelijk treden, maar zelf gelooft hij steeds minder op beide gebieden succes of geluk te kunnen vinden. Zijn veel jongere vriendin wordt ongewenst zwanger.

Weer een zelfmoordaanslag in Irak. Nog een zelfmoordaanslag in Irak. De soennieten en sjiieten waren eropuit elkaar af te slachten. Gwyn wist dat allemaal heel goed; ze werkte bij een kwaliteitsblad. En dan gingen wij een kindje op de wereld zetten, op deze wereld? Nee, echt, ik was dol op kindjes. Maar wilde iemand alsjeblieft een andere wereld voor me zoeken?

Gessens personages hebben problemen te over, stellen zichzelf veel te grote doelen, en hebben hun leven niet in de hand, maar altijd lijkt alles een grap, of kan met een grap worden afgedaan. Geen spoortje romantisch zelfbeklag van de aan de wereld lijdende jonge kunstenaar. Maar dat is de oppervlakte. De romantische held verkleint de wereldgeschiedenis tot ze binnen de grenzen van zijn egocentrische zielenroerselen past. Gessen kiest voor een ogenschijnlijk tegengestelde held, die echter precies hetzelfde doet: van liefdesverdriet tot terrorisme, voor Mark, Sam of Keith is het nooit groter dan de eigen, kleine leefwereld. En daarin is het al met al onbezorgd leven. Want het land mag dan al zes jaar uitgeleverd zijn aan Bush’ wanbeleid, zoals Keith vindt, op maandag wordt nog gewoon de vuilnis opgehaald.

Bemoedigend

Het effect van deze ironische heldenweergave is tweeledig. Allereerst wordt een traditionele literaire held (de droevige jonge literaire man) binnenstebuiten gekeerd, soms zelfs geridiculiseerd. Met de humoristische stijl lijkt Gessen vooral een bemoedigend woordje tot zijn personages te willen richten. Al die droevige jonge literaire mannen, lijkt hij te zeggen, moeten zich niet zo aanstellen. Het is alsof hij ze telkens weer een kameraadschappelijk klapje op de schouders geeft en tegen ze zegt: ‘Kom op, jongens. Jullie lijden echt niet meer dan je minder ambitieuze, literaire medemens.’

Daarnaast maakt Gessen duidelijk dat ambitie en het verkleinen van de wereld niet samengaan. Willen zijn personages echt iets bereiken, dan moeten ze zichzelf opzij zetten, hun blik verruimen en positie kiezen binnen het grotere geheel dat de wereldgeschiedenis vormt. Echt bemoedigend wordt het dan ook, vooral voor de lezer, als Gessen zijn personages ten slotte toch bewuste, volwassen keuzes laat maken. Al blijft ook dan, gelukkig, de kwinkslag niet achterwege.

De vijftien vertellingen van Hoeveel Vogels gaan over jonge mensen en de moeizame verhoudingen die zij hebben met hun naaste familie en geliefden. Met de verwrongen familiedrama’s en op de klippen gelopen relaties weet Gerstenberg gevoelens van onbehagen op te roepen bij de lezer.

Wie viel Vögel werd in de Duitse pers veelvuldig geprezen. In de massa van nieuwe verhalenbundels sprong de schrijfster eruit omdat ze niet verviel in stereotypen van Ostalgie (het terugverlangen naar de DDR), zoals vele van haar literaire soortgenoten. Weliswaar overheersen bij de jongeren die Gerstenberg beschrijft gevoelens van leegte, verveling en jaloezie, het brengt ze er niet toe te verlangen naar vroeger tijden. Dat kunnen ze ook niet, de twintigers hebben het leven achter de Muur immers niet of nauwelijks bewust meegemaakt.

Leegte

Naast de thematiek valt ook de stijl van Gerstenberg op. Haar verhalen lopen over van gesprekken die niet lopen. Toch zijn de door haar beschreven conversaties interessant. De leegte van het leven, die altijd in de dialogen naar voren komt, wordt nog nadrukkelijker aanwezig gemaakt doordat Gerstenberg er irrelevante sfeerschetsen aan toevoegt. In het verhaal ‘Kwartels, kinderen, concentratie’ vertelt Ulrike haar vriend Gernot, tijdens een bezoek aan de dierentuin, dat ze haar baan verloren heeft. Ze staan te wachten tot de otters worden gevoerd:

Hij vraagt: Wat heb je verkeerd gedaan? Ze fluistert: Ben je niet goed bij je hoofd? en grijpt zijn oor. Omzetverlies, zegt ze. Wie het laatst is aangenomen moet het eerst weg. Aan de kant! roept de verzorgster achter haar, hier komt het voer. Maar dan gaat ze eerst naar de nertsen.

Gerstenbergs stijl geeft de verhalen een poëtisch karakter. Steden worden met één letter aangeduid en gesprekken worden zonder aanhalingstekens geschreven. De onduidelijkheid – is het geschrevene een gedachte of een citaat? – geeft de dialogen een extra dimensie. Of de personages nu te veel of te weinig spreken, altijd wordt de indruk versterkt dat ze ongelukkig zijn.

Chaos

De poëtische vertelwijze laat een vreemd, maar tevens herkenbaar gevoel achter. Zoals het begin van het titelverhaal ‘Hoeveel vogels’:

Ik kende hem helemaal niet. Hij is vriend van Kronberg. Mijn oudste vriend, zei Kronberg. Hij zei niet: mijn beste. Bjarne was erbij, en Bjarne kan niet autorijden als hij jaloers is. Dat weet niemand beter dan ik, maar Kronberg weet het ook, en dat hij zelf niet meer kon rijden, was duidelijk. Daarstraks (…) had hij gezegd: Er is een feest, Raimunds verjaardag, het is maar veertig kilometer. Aan de telefoon zei Raimund iets over Braziliaansen, heet en cognackleurig. Ken je dat? De tijd raakt in de war en je hebt achteraf geen grip meer op de klok of de stand van de zon. In plaats daarvan denk je na waar Brazilië precies ligt, boven of onder Bolivia. Welke kleur hadden Violetta’s ogen?

De chaos in deze alinea brengt de chaotische toestand in het hoofd van de hoofdpersoon direct op de lezer over. Hoewel je niet precies begrijpt wat er gebeurt, word je door de personages en hun wirwar van gedachten het verhaal ingetrokken.

De verhalen in Hoeveel vogels zijn onafhankelijk van elkaar voortreffelijk geschreven. Maar achter elkaar gelezen, valt op dat ze allemaal volgens eenzelfde schema geschreven zijn. Alsof er een formule is gebruikt die voorschrijft hoe je een alledaags saai verhaal kan ombuigen in een literaire tekst. In de eerste paar zinnen worden de hoofdpersonen van het verhaal geïntroduceerd, snel en warrig. Daarna wordt de lezer over de locatie geïnformeerd. Vervolgens wikkelt het verhaal zich af, het sleept zich voort. Uiteindelijk weet je op het einde nog niets en blijft je verward achter.