Dankzij Abraham Kuypers en Domela raakten ‘kleine luyden’ en arbeiders betrokken bij de negentiende-eeuwse politiek. In heel Europa vreesde kerken en overheden de aantrekkingskracht van het socialisme op de armen. Om hen de wind uit de zeilen te nemen bedacht de Duitse aartsconservatieve Otto von Bismarck zelfs de sociale wetgeving. Ferdinand Domela Nieuwenhuis – Een romantische revolutionair is het portret van Domela de dominee. Volgens biograaf Stutje, verbonden aan de Universiteit van Groningen, koesterde Domela zijn traditionele christelijke idealen. Daarmee schijnt Stutje nieuw licht op de ontwikkelingen van het Nederlandse socialisme.

Inspirator
‘De elite spaarde hem niet’, kopt de achterflap van het boek uitdagend. En inderdaad, Domela zat gevangen voor majesteitsschennis en werd tijdens zijn korte Kamerlidmaatschap door andere parlementariërs genegeerd. Toch behoorde Domela zelf tot de maatschappelijke bovenlaag: hij was een intellectueel uit een goed gezin en was veelal goed bij kas.

Een goede motivatie voor de kentering in zijn denken ontbreekt. Stutje bekritiseert ‘essentialistische’ biografieën die in het kind Domela al een anarchist herkenden, maar vergeet daarvoor iets in de plaats te stellen. Domela viel geleidelijk van zijn geloof, simpelweg omdat hij vond dat het christendom geen antwoorden had op de grote vragen van zijn tijd. Toch verlangt de lezer meer aanknopingspunten, aanwijzingen die zijn groeiende radicalisme en zijn afkeer van het establishment verklaren. Het zwaartepunt van de biografie ligt echter in een later stadium van Domela’s leven.

Generatieconflict

~

Maar bovenal ging dit meningsverschil volgens Stutje om de verschillende betekenissen die Troelstra en Domela aan de arbeidersklasse gaven. Ook zagen zij beiden een andere rol weggelegd voor zichzelf en voor hun partij. Domela predikte zelfemancipatie voor de individuele, lijdende arbeider die niets te verliezen had. Troelstra dacht daarentegen in abstractere termen: de mensheid leed onder het kapitalisme. Zijn socialisme was rationeler, ‘van boven’:

Wat telde was het sociaaldemocratische partijbewustzijn, niet de hartstocht. Domela bekommerde zich juist wel om die emoties. Hij behield tegen de stroom in een romantisch-revolutionair beeld van het proletariaat.

Een interessant inzicht, dat de richtingenstrijd binnen het Nederlandse socialisme uitlegt als een generatieconflict. Anarchisme bleek voor Domela het enige alternatief.

Briefwisselingen
Domela schreef veel brieven aan zijn familie, goede vrienden als Multatuli, en collega’s in binnen- en buitenland. Hij correspondeerde met de spraakmakende figuren van zijn tijd. Met Friedrich Engels, Wilhelm Liebknecht en de anarchist Peter Kropotkin bijvoorbeeld. Aan Karl Marx vroeg hij wat er eigenlijk moest gebeuren zodra de revolutie een feit was (wat Marx maar speculatie vond).

Het illustreert de internationale dimensie van het negentiende-eeuwse socialisme en de internationale reputatie die Domela opbouwde. Aan de hand van deze correspondentie geeft Stutje ook een gedetailleerde beschrijving van de eerder genoemde richtingenstrijd van de jaren tachtig en negentig. Al snel raakte Domela gebrouilleerd met vroegere medestanders, vooral die in Duitsland. Ook zijn daaropvolgende keuze voor het anarchisme komt uitvoerig aan de orde.

Antisemitisme
Stutje schreef geen hagiografie. Zo was het charisma van Domela een kwestie van simpelweg ‘op het goede tijdstip en in de juiste context het collectieve moment’ grijpen. Zijn politieke loopbaan kende een grillig en vaak tegenstrijdig verloop. De omgang met zijn familie was bedenkelijk en zijn starre persoonlijkheid leidde tot conflicten. Over Domela’s antisemitisme oordeelt Stutje kritisch:

Joodse socialisten waren rond 1890 inderdaad met een lantaarntje te zoeken, zelfs in Amsterdam, de stad waar ruim vijftigduizend joden woonden. En dat was mede om wat Domela niet uitsprak maar wel bedoelde: joden waren in de SDB niet welkom. […] Het antisemitisme van Domela […] was bewust en modern en hij gebruikte het als retorisch argument om het publiek te beïnvloeden.

Rond 1900 sloeg de massapolitiek in Nederland een nieuwe weg in, maar binnen de SDB was het Domela die de lijnen had uitgezet die professionele partijen voortzetten. In een gedetailleerde biografie over een fascinerende persoonlijkheid beschrijft Stutje de ‘romantiek’ in de idealen en methoden van Domela, die hem een vernieuwend politicus maakte juist door aan vertrouwde waarden te refereren. Het verklaart waarom hijzelf door de tijd kon worden ingehaald, maar ook uitgroeide tot een tijdloos icoon.

De kunst van het heldere denken is als boek toch vooral een verzameling columns. De korte stukjes leunen sterk op anekdotes, voorzien van een hapsnap analyse en ondersteund met wetenschappelijke feitjes. Niettemin een aardige bundeling voor wie houdt van het werk van Nassim Nicholas Taleb (De zwarte zwaan) of de statistiek-debunking van Hans van Maanen.

Ooievaars en baby’s

Dobelli is ingewijd in de economie en het bedrijfsleven, maar schrijft ook romans. Dat is een goede combinatie voor zijn project om de ‘systematische afwijkingen ten opzichte van de rationaliteit, van het optimale, logische, verstandige denken en handelen’ te ontmaskeren. Met het oog van de romanschrijver beschrijft hij de kronkels in de hoofden van de mens – van geliefdes tot CEO’s. Gedragen we ons niet allemaal wel eens als personages, verwikkeld in een kluwen van irrationaliteit dat we zelf tot stand hebben gebracht?

Veel van de denkfouten lijken op elkaar. De menselijke geest is getraind om coherentie aan te brengen in zijn omgeving. Dat gebeurt al in het verwerken van zintuiglijke informatie, zoals de hersenwetenschap leert, maar ook in het construeren van verhalen. Daarom vallen we over het algemeen voor het meest waarschijnlijke scenario. Dat lijkt op de voorkeur voor causaliteit. Als twee dingen gelijktijdig gebeuren (een afname van ooievaars en van baby’s in een dorp), kunnen we haast niet anders dan daar een verband tussen zien. Zelfs in de wetenschap trappen onderzoekers nog regelmatig in die valkuil.

Durf te denken

Dobelli presenteert zijn analyse van de denkfouten expliciet in de categorie ‘zelfhulpboek’. Als je eenmaal ziet wat er misgaat, kun je je best doen om te voorkomen dat je een volgende keer weer in de ‘confirmation bias’ of ‘keuzeparadox’ vervalt. Dat maakt de stukjes soms wat obligaat. ‘Conclusie: risico is niet direct zichtbaar. Bedenk daarom dus altijd hoe je alternatieve paden eruitzien.’ Dan zou je willen dat Dobelli net iets meer de romanschrijver in zichzelf naar boven had gehaald.

Durf te denken, zei Kant al, en dat is eigenlijk waar Dobelli ook steeds op hamert. Dat betekent: bekijk de zaak van alle kanten, snijd je eigen vooroordelen weg en probeer het denkproces stap voor stap te volgen. Daarmee plaatst Dobelli zich in de fenomenologische traditie – het zou interessant zijn als hij hier ook wat aandacht aan zou besteden, in plaats van zich te verlaten op hoofdzakelijk psychologisch en evolutionair onderzoek.

Amateur vs. expert

Verfrissend is zijn weerzin van zogenaamde ‘deskundigen’ en dan vooral economen. Het vertrouwen in bankiers en economen is de laatste jaren al grotendeels weggeslagen, en Dobelli doet daar nog eens een schepje bovenop. Het past in deze tijd, waarin ieders ‘mening’ evenveel waard is als die van de expert. Dobelli leert dat de mening van de amateur met een beetje slijpen zelfs veel meer waard kan zijn dan die van professionals die niet buiten hun eigen denkkader stappen. Werk aan de winkel!