Na een vakantie in Rome besluit Roberts vriendin J. naar Italië te vertrekken. Dit heeft een behoorlijke invloed op Robert. Hij besluit zijn leven te veranderen. Niet omdat hij nu zo graag veranderd, maar omdat alles om hem heen hem meesleurt. Zonder een overvloed aan voorkennis besluit Robert een dandy te worden. Met een nieuw kapsel en pak begint hij aan de volgende fase van zijn leven, ‘dandy tegen wil en dank’.

~

Zonder filter is goed opgebouwd. Het verhaal is onderverdeeld in verschillende delen die vernoemd zijn naar Oudgriekse mythologische begrippen of personages. ‘Lemnos’, ‘Kalliope’ en ‘Ithaka’ komen voorbij, veelal referend aan Homerus’ Odyssee. De keuze voor zulke hoofdstuktitels versterkt het idee dat Zonder filter een reis beschrijft. Raffe verwijdert zich steeds verder van wat hij dacht dat hij was, maar verliest zichzelf onderwerg.

Gevarieerde reis
Het boek laat zien dat Van Raffe een scala aan stijlen en technieken tot zijn beschikking heeft. Over het algemeen gebruikt hij een simpele, naïef-ogende stijl, zoals Jaron Beekes en Barabara Stok ook gebruiken. Daardoor krijgt Zonder filter een authenticiteit die met een strakkere, meer gelikte tekenstijl waarschijnlijk verloren was gegaan. Het biografische aspect wordt onderstreept, doordat het lijkt alsof we in de dagboeken van Van Raffe aan het lezen zijn. Een idee dat hij versterkt door delen van Zonder filter in het verhaal te gebruiken. Het hoofdstuk ‘Kalliope’ keert terug in het hoofdstuk ‘Hades’, bijvoorbeeld.

~

Niet te snel
Als eerste lange strip van Robert van Raffe is Zonder filter een geslaagd product. Van Raffe is in staat om een verhaal goed op te bouwen en interessant te brengen. Van Raffe creëert een eigen stijl en daarmee een eigen identiteit. Zonder filter is een afwisselend boek dat de kunde van Van Raffe ten toon spreidt. Ook is het een boek dat even moet bezinken. Het is méér dan alleen een coming of age of liefdesverhaal. Van Raffe lijkt zijn plek tussen de literaire strips al veiliggesteld te hebben.

Bekijk de volgende regels (de eerste stanza van drie) en vul in:

is h t: ik tege d laarz n?
dan is et: k óf d la rzen
win ik, w nt niet d bende g laarsden
wint d bende gelaarsde , win iet ik
(d som v n verlie er en winnaar is nul 

Grote kans dat je dit niet in gedachten had:

is het: zwik tegen danslaarzen?
dans eist niet: zwik óf danslaarzen
wint zwik, want knielt die bende gelaarsden
(twintig dubbende gelaarsden!) kwinkeliert zwik
(de som van averlie erkent: winnaar eist knul)

Toegegeven, de witruimte in het eerste gedicht is niet overal groot genoeg om alle letters uit het tweede voorbeeld een plek te geven. Toch is dit de eerste stanza van het gedicht na diegene met de gaten erin. Hélène Gelèns maakt er niet ‘is het: ik tegen de laarzen? / dan is het: ik óf de laarzen’ van, wat meer voor de hand zou liggen. Ze doet er iets anders mee, iets mooiers, iets betekenisvollers.

Spelen met de taal
Elders in applaus vanuit het donker staat het gedicht ‘sappho zei’, een variatie op e.e. cummings’ ‘plato told’. e.e. cummings, die bekende dichter die geen hoofdletters in zijn naam wenste te zien. Hoofdletters zijn, zoals vaker bij Gelèns, afwezig in deze bundel, net zoals de overgrote meerderheid van de leestekens. Dit geeft haar taal iets democratisch: hoofdletters geven bepaalde woorden immers voorrang. Gelèns’ gedichten zijn een web van woorden, een spannend web, en niet altijd gelijk te begrijpen of te doorgronden.

Tegelijkertijd speelt ze ook met vormen, zoals in ‘visies op vis iii’:

haaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaai
je ihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaai
verveelt aaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaai
je ihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaai
geeuw je aihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaaihaai

Doorlezend ontstaat er een patroon, een vorm, die misschien doet lijken aan golven met haaien. Een gedicht daarvoor (‘visies op vis ii’) lijkt dan weer op een wc met een stortbak boven, of misschien de staart van een zeemeermin. Waarschijnlijk is het geen van beiden, of allebei. Wie het weet mag het zeggen, maar het maakt Gelèns’ poëzie bij vlagen onweerstaanbaar.

Plezier in de taal
Zo uitnodigend als deze gedichten soms lijken, ze zijn niet altijd even gemakkelijk te begrijpen. Daarin doet Gelèns mijns inziens dan weer denken aan de niet genoeg geprezen Hans Faverey, met bijvoorbeeld de humoristische reeks over een man en een dolfijn: ‘(Bal; zeg: bal). / Je moet ‘bal’ zeggen. / Dolfijn, zeg eens bal. / B/a/l: bal. Hé’. De dichter – Faverey, Gelèns – heeft er een enorm plezier in de zeggingskracht van de taal te ontdekken, die taal op te rekken en naar de hand te zetten. In de beste gevallen slaat dat plezier over op de lezer.

Neem de laatste regels van het gedicht ‘het applaus van pythagoras’, die ten eerste al rechts uitgelijnd zijn op de pagina, net als andere delen van het gedicht – zo zit de speelsheid al in de pagina gevangen, en ontstaat het idee van een dialoog.

in de 26e eeuw na pythagoras doceerde men hoe
het applaus van pythagoras leidde tot applaus
voor hemzelf – o wonder der dichtkunst! –
terwijl getuige een tekst uit diezelfde eeuw
de pythagorese jaartelling ingeburgerd raakte

Die 26^e eeuw, dat is nu, maar wij kennen het anders. Het hele gedicht is een correctie op enkele denkbeelden die wij er op na houden over Pythagoras en zijn stelling. Maar het echte plezier zit in de subtiele verschuiving van ‘het applaus van pythagoras’ naar ‘applaus voor hemzelf’. Het ‘o wonder der dichtkunst!’ dat dan volgt, is ook weer exemplarisch voor applaus vanuit het donker: er staan niet al te veel leestekens in de bundel, maar een flink aantal is te vinden in dergelijke extatische formuleringen.

Aanwinst
Hélène Gelèns speelt met woorden, zet ze op een vreemde manier achter elkaar en plaatst ze in nieuwe verbanden. Haar poëzie beweegt en speelt, al is dat soms – soms – ook wat vermoeiend. Haar stem is geheel eigen en uniek en een aanwinst voor de Nederlandse literatuur. Het Nederlands is van ons allen, maar in deze bundel net even wat meer van Gelèns.