In dit boek kijken samenstellers Ton Bevers, Bernard Colenbrander, Johan Heilbron en Nico Wilterdink – allen hoogleraar – samen met twee promovendi naar de verspreiding van Nederlandse cultuurproducten over de grenzen. Welke auteur wordt veel vertaald? Van welke Nederlandse architect sieren de meeste gebouwen buitenlandse steden? Welke Nederlandse kunstenaar heerst in buitenlandse musea? Het willen kwantificeren van de eigen invloed in het buitenland: het is de curieuze obsessie van een klein land.

Zoals het de goede academische praktijk betaamt, begint Nederlandse kunst in de wereld met een hoop beperkingen: zo is er voor gekozen om naar literatuur, architectuur en beeldende kunst in de periode na 1980 te kijken. Het gaat dus niet om muziek – al zou een studie van het wel en wee van het Koninklijk Concertgebouworkest, violiste Janine Jansen en songfestivalknallers The Common Linnets zeker op zijn plaats zijn geweest in dit boek. De Franse socioloog Pierre Bourdieu en diens theorieën over wat hij het veld van culturele productie noemt dienen als leidraad. Daarmee is dit boek een goed voorbeeld van kunstsociologie: de kunst wordt niet vanuit een historisch of esthetisch kader bekeken, maar als onderdeel van (inter)nationale systemen en geldstromen. Een laatste – en de meest beperkende – beperking bepaalt wat onder het ‘buitenland’ begrepen wordt: vooral West-Europa en de Verenigde Staten.

Geen interessante inzichten

Het resultaat is een boek dat vol staat met lijstjes, tabellen en rangschikkingen: aantal vertalingen, aantal artikelen over auteurs, aantal tentoonstellingen in het buitenland en in welke steden precies, aantal buitenlandse opdrachten voor architecten; enzovoort, enzoverder. Zo ‘blijkt’ dat Cees Nooteboom in de geselecteerde periode de meeste vertalingen heeft gekend van alle Nederlandstalige auteurs, dat auteurs als Harry Mulisch en Hella S. Haasse het ook goed deden, terwijl Arnon Grunberg, Gerard Reve en W.F. Hermans het er minder goed vanaf brachten. In de begeleidende artikelen wordt vervolgens kort ingezoomd op het verhaal achter deze cijfers: hoe belangrijk het voor Nooteboom was dat Rituelen in 1982 de Amerikaanse Pegasus Prize won; en is de door Reve opgeroepen atmosfeer misschien toch te Nederlands?

Maar, ‘blijkt’ inderdaad, tussen aanhalingstekens. Dit alles is alleen schijnbaar interessant en nieuw: verbaast het bijvoorbeeld dat Rem Koolhaas bovenaan de lijst van meest ‘geëxporteerde’ architecten staat? Of dat Marlene Dumas en Rineke Dijkstra succesvolle kunstenaars zijn, meer nog dan Anton Corbijn en Erwin Olaf? De hier geïmpliceerde verbazing komt voort uit een discrepantie tussen een nationaal en een internationaal beeld van de kunstenaars: dat Erwin Olaf zeer zichtbaar is in Nederlandse media, betekent niet dat het buitenland hem daarmee ook gelijk waardeert. Het lijkt mij dat het waarschijnlijke publiek van dit boek, literatuurlezers en tentoonstellingsbezoekers, dit allemaal al wel weet, of in ieder geval aanvoelt: ze lezen erover in de kranten, bijvoorbeeld.

Nationale onzekerheid

Maar er is een groter probleem met Nederlandse kunst in de wereld dan de oppervlakkige inhoud. Het boek is tekenend voor een zekere Nederlandse mentaliteit, een verwarring of een onzekerheid over de plek in de wereld van een klein land met grootheidswaanzin. Net als de literaire canon die zo’n tien jaar geleden werd opgesteld, die het volk ervan moest overtuigen dat Nederland wel degelijk grote auteurs heeft voortgebracht en wel in deze volgorde, beantwoordt dit boek vooral aan die onzekerheid: doen wij wel mee in de wereld? Horen zij – zij, daarbuiten, aan de andere kant van de dijken – ons wel?

Het antwoord dat Bevers en zijn collega’s geven is een overweldigend nee. En dit is niet erg – ik zou zelfs zeggen dat de hele vraag overbodig en irrelevant is. Wat doet de natiestaat er nog toe? Alleen in de literatuur speelt het landsgegeven (preciezer: het taalgegeven) mee: woorden moeten vertaald worden, en dan hoop je maar dat de lezers van de vreemde taal de Nederlandse culturele en geografische context wel herkennen. (Nee, is ook hier het ongevraagde antwoord op die hoop, dat doen ze niet. Alleen in Duitsland een beetje.) De wereld van de beeldende kunst en architectuur is echter al veel verder gemondialiseerd: misschien dat de Nederlanders in deze velden daarom relatief meer succes hebben.

Met welk doel?

Bovendien, en dat is het tweede grote zwakke punt, is onduidelijk wat het precies betekent dat X of Y het meest vertaald of bekeken wordt. Wat is, kwalitatief gezien, hier de waarde van? Kunst is nu juist hét domein dat zich niet tot cijfers en getallen laat terugbrengen. Alleen een neoliberale overheid wil kunst en cultuur verengen tot het getal onder aan de streep. In het verduidelijken en aan de kaak stellen van dit paradigma laten de auteurs steken vallen. Is het doel hier het opkrikken van een nationaal ego? Of gaat dit boek gebruikt worden als beleidsinstrument, en is het doel juist het laten zien van het (gebrek aan) succes van kunstsubsidiëring?

Interessanter dan het aantal vertalingen van Cees Nooteboom sinds 1980 berekenen, zou het in kaart brengen van het netwerk waarin hij zich beweegt zijn. Net zo zou gekeken kunnen worden naar in Nederland gebaseerde kunstenaars, en het (buitenlandse) talent dat zij opleiden. Daarmee verandert het vage buitenland in iets zoals het ‘wereldgebeuren’, en gaat niet meer om de plaats die wij ten koste van anderen innemen, maar om een plaats in een netwerk, om participatie van Nederlandse kunstenaars in een mondiale dialoog. Al met al lijkt het mij dat Nederlandse kunst in de wereld best een standaardwerk genoemd kan worden, veelvuldig gebruikt in bachelorcolleges op de universiteit, maar dan wel een standaardwerk met een achterhaalde visie op het kunstsociologische veld.

Dit boek is onder te verdelen in twee delen. Het eerste deel handelt over Pols’ loopbaan als psychiater: waar hij zijn opleiding gevolgd heeft en hoe hij gevormd is. Het tweede deel geeft een beschouwing, een terugblik over veertig jaar psychiatrie. Deze recensie richt zich met name op dat tweede deel, simpelweg omdat Pols veel interessante dingen te zeggen heeft over de afgelopen veertig jaar psychiatrie, waar een nieuwe generatie psychiaters, psychotherapeuten en psychologen wijze lessen uit kunnen trekken. Om het met Schopenhauer te zeggen: De eerste veertig jaar van ons leven levert de tekst, de volgende dertig het commentaar daarop.

Antipsychiatrie

Wat de toon zet in dit boek is Pols’ promotie op het werk van de befaamde antipsychiater Tamás Szász. De antipsychiatrie floreerde van de jaren zestig tot het begin van de jaren tachtig en wordt sindsdien afgedaan als dwaling. Ten onrechte, betoogt Pols, omdat de antipsychiatrie veel waarde toekende aan de uniciteit van ons menselijk zijn. De invloed die deze tegenbeweging op de psychiatrie in Pols’ werken heeft gehad is op een genuanceerde wijze verweven met zijn levensverhaal als psychiater. Hij geeft hiermee een noodzakelijk tegengeluid op de vele ontwikkelingen binnen de psychiatrie, dat maar al te nodig is in deze tijd.

Newspeak

Pols ruimt een flink deel van zijn boek in om kritiek te leveren over de gang van zaken in de psychiatrie. Hij plaatst de ontwikkelingen in tijdsbeeld, wetenschappelijk kader en politieke invloedssferen: ‘Het gaat steeds om bezuinigingen, maar wordt gebracht onder het motto van kwaliteitsverbetering: de newspeak die alle mogelijke, op bezuinigingen neerkomende reorganisaties moet verhullen.’ In het eerdere hoofdstuk over psychiatrie en dwang geeft hij als voorbeeld hoe de term ‘dwang’ vermeden wordt en vervangen door ‘verplichte ggz’, hetgeen Pols eveneens duidt als newspeak. Dit levert een krachtig en genuanceerd beeld op over de recente geschiedenis van de psychiatrie. Het levert een inkijkje in het ontstaan van de nosologie (de ziekteleer), de opkomst van de DSM, met als keerpunt de DSM-III in 1983 (lees daarvoor ook de boeken van Jim van Os en Trudy Dehue), waarmee hij aansluit in de karavaan critici.

Naarmate het boek vordert spreekt Pols zich vaker en feller uit, hoewel hij nimmer de nuance verliest en zijn kritiek immer ‘netjes’ houdt. De mate en rijpheid van kritiek komt overeen met de wijsheid die deze man gedurende de jaren heeft opgedaan. Daarnaast vertegenwoordigt hij het beeld dat de psychiater meer is dan boekenkennis, medicijnen en de nieuwste neurologische beloftes. In de ’tweestrijd’ tussen de sociale psychiatrie (met haar fundament in de psychodynamische, humanistische, literaire en existentiële (mensen)kennis) en de bio-psychiatrie (met haar fundament in de contextloze, neo-positivistische wetenschap), komt Pols duidelijk als een vertegenwoordiger van de eerste school naar voren.

Leringen van de leraar

Dat Pols zelf ook leraar is geweest komt terug in de stijl waarin het boek geschreven is. Gelardeerd met persoonlijke memoires, anekdotes, geschreven vanuit de ik-vorm en geplaatst in het bijpassende tijdsbeeld, leest zijn boek erg soepel weg. In zijn ferme kritiek komt hij als gepassioneerd en liefdevol naar zijn vak naar voren. Hij heeft in de afgelopen veertig jaar talloze veranderingen doorgemaakt – je zou haast denken dat de psychiatrie als wetenschap zelf ADHD heeft – en weet als de mens achter de psychiater duidelijk welke koers hij voor ogen heeft.

Daarnaast weet Pols helder de tekortkomingen van de wetenschappelijke methoden en haar claims uit te leggen, waardoor dit boek voor een breder publiek toegankelijk wordt. Ook implicaties van nieuwe beleidsvormen of ontwikkelingen neemt hij hierbij onder de loep. Een inmiddels vaker gehoorde kritiek op de beloften van de neurowetenschappen uit ook Pols. Geplaatst in de tijd verschillen ze niet zo gek veel van de beloftes van de ernstige medische ingrepen, zoals frontale lobotomie uit de jaren vijftig, of de nimmer ingeloste verwachting van de vele psychofarmaca.

Pols schuwt in de vele voorbeelden die dit boek rijk is zijn eigen dwalingen evenmin. Daardoor komt zijn conclusie aan het eind van Veertig jaar psychiatrie des te krachtiger over:

De psychiatrie stelt zichzelf te weinig ter discussie. Er is te weinig bereidheid om te erkennen dat alle kennis partieel en gesitueerd is. Er is te weinig twijfel, te weinig relativering, te weinig bereidheid om te erkennen dat andere visies niet alleen bestaan, maar ook bestaansrecht hebben.

Van zulke psychiaters mag de geestelijke gezondheidszorg er wel meer hebben vandaag de dag!