De door Philip Glass gecomponeerde muziek voor de film The Hours (2002) is misschien wel de mooiste filmmuziek ooit gemaakt. Alles wat zijn muziek zo kenmerkend maakt is aanwezig: de langzame, maar stuwende ritmes, de zachtjes van akkoord veranderende melodieën. In Glass’ nieuwe memoires wordt zijn werk voor deze film slechts kort aangestipt, in het hoofdstuk over filmmuziek dat verder vooral gewijd is aan zijn eerste stappen in dit genre onder de vleugels van filmmaker Godfrey Reggio (Koyaaniqatsi, Powaqqatsi).

Dit hoofdstuk is aan het einde van Woorden zonder muziek geplaatst. We hebben dan al vele pagina’s met Glass doorgebracht, zijn door zijn jeugd gegaan, zijn studie, een grote reis naar India, zijn eerste werken als componist en zijn leven in New York. Er staat veel in dit boek: veel over muziek, veel over hoe Glass tot een eigen stijl is gekomen. Echt grote conflicten zijn er niet – al slaat hij wel in de jaren zeventig een keer een Nederlander neer die meende dat hij zijn eigen muziek niet goed speelde.

Alles om te kunnen componeren

Philip Glass wordt in 1937 geboren in Baltimore. Al vroeg is hij geïntrigeerd door het geluid van de wielen van de nachttrein en wanneer hij bijna dertig jaar later in India bij Ravi Shankar studeert, zal hij die nachtelijke herhalingen tot muziek leren maken. ‘Wielen binnen wielen,’ zo zal hij zijn muziek later omschrijven. In 1952 gaat de jonge Philip, vijftien jaar oud, naar Chicago om te studeren. Daar raakt hij bekend met hedendaagse jazz, maar het zou allemaal pas echt in New York gebeuren. Daar, aan het eind van de jaren vijftig, beginnen de elementen uit Glass’ leven langzaam samen te komen.

Na studies in Parijs en India keert Glass in 1967 terug in New York. Hij maakt vrienden – schrijvers, schilders, installatiekunstenaars, acteurs – en begint te componeren. Zijn eerste succes is klein: Music in Twelve Parts, geschreven tussen 1971 en 1974, kent bijvoorbeeld een beperkte maar fervente aanhang. Het zou tot 1976 duren, wanneer de opera Einstein on the Beach in première gaat tijdens het festival in Avignon, dat Glass doorbreekt: hij en zijn partner Bob Wilson verkopen twee avonden in de Metropolitan Opera volledig uit.

Vanaf 1978 leeft Glass geheel van de muziek. Later zal hij ook een kantoor moeten inrichten met mensen die voor hem werken. Daarvoor had hij allerhande baantjes om zichzelf te bedruipen. Dit is het meest vermakelijke en intrigerende deel van Woorden zonder muziek. Wij cultiveren graag een bohemien beeld van de kunstenaar, maar Glass is open over hoe hij in zijn levensonderhoud voorzag: hij was verhuizer, loodgieter, taxichauffeur, poseert in de jaren zeventig in een reclame – alles om maar te kunnen componeren.

Méér anekdotes!

De vergelijking met Patti Smith – twee keer genoemd in Woorden zonder muziek – dringt zich op. Enkele jaren geleden schreef zij het succesvolle Just Kids, over haar komst naar New York en haar relatie met fotograaf Robert Mapplethorpe, dat in de Verenige Staten de National Book Award won. Glass haalt het niet bij haar eloquentie en stijl: wat hij schrijft is spreektaal, een die in het Nederlands bovendien ook heel erg vertaald overkomt. Zo is er het herhaaldelijke gebruik van het woordje ‘meneer’ – ‘meneer Copland’, ‘meneer Wolfe’ – dat als bijkomend nadeel de tekst ook nogal infantiel laat klinken.

Vorm en inhoud moeten samengaan in de kunst, maar in het geval van Woorden zonder muziek is het duidelijk: de inhoud is interessanter dan de vorm. Van de verhalen en anekdotes wil je meer, vooral ook over meer recente jaren. Hoe dan ook: laat Philip Glass maar componeren, want daarvoor is hij op deze aarde.

Faverey, in 1933 in Paramaribo geboren, komt in 1939 naar Nederland en maakt daar de Tweede Wereldoorlog mee. Na de oorlog gaat hij psychologie studeren, werkt in Leiden, heeft een lang en waarschijnlijk gelukkig huwelijk met een Kroatische dichteres. Hij debuteert in 1962 in het tijdschrift Podium en publiceert zes jaar later zijn eerste bundel, Gedichten geheten. In 1990 overlijdt Faverey aan kanker. Waarom deze levensinformatie?

Volgens Jan Oegema, auteur van Hans Faverey en de liefde, doet deze biografie ertoe bij het lezen van Favereys poëzie. Dat is natuurlijk vloeken in de letterkundige kerk, waar het bon ton is biografie en bibliografie te scheiden. Maar Favereys huwelijk fascineert Oegema, net als de geringe aandacht die er in academische kringen is voor Faverey als – zoals Oegema het noemt – ‘liefde(s)dichter’. Zie daar: een onderwerp voor een essay is geboren.

De taal zelf is de inzet

Faverey wordt wel eens een postmoderne dichter genoemd, of een hermetische. Een zeer talige, ook: in zijn poëzie wemelt het van de subtiele en meer expliciete taalspelletjes. De bekendste daarvan is mogelijk de korte cyclus waarin een dolfijn wordt aangespoord het woord ‘bal’ te zeggen, waarvan het eerste deel nog redelijk herkenbaar is:

Ball; say: ball.

(Bal; zeg: bal).
Je moet ‘bal’ zeggen.
Dolfijn, zeg eens bal.
B/a/l: bal. Hé,

dolfijn, zeg nou eens ‘bal’.

In de opeenvolgende gedichten gaat Faverey aan de slag met die woorden: hij husselt ze door elkaar, zoekt onvermoede betekenissen – hij maakt, kortom, de taal zelf tot inzet van zijn poëzie. Dat maakt hem misschien niet de meest toegankelijke, maar wel een van de meest interessante dichters.

Oegema sluit zich aan bij het selecte gezelschap van, in zijn woorden, ‘goede, intelligente, toegewijde’ lezers, in de hoop ‘andere’ lezers voor de door hem geliefde dichter te vinden. Een nobel en terecht doel en Oegema ontleedt vele lagen in Favereys poëzie. Zijn taalgebruik, geïnspireerd door de poëzie die hij bestudeert, is soms helder, en soms onnodig gecompliceerd. Neem een zin als deze, kenmerkend voor dit essay: ‘Zich: een taalteken dat Faverey graag inzet om te herinneren aan een non-reflexieve zijnssfeer waarin het subject een gaafheid kent die het in ordelijke communicatietaal verliest.’ Wie wordt daardoor overtuigd?

Rommelig essay

Het denkende ik dat de aanleiding vormt voor deze bundel – Jan Oegema – treedt geregeld sturend en daarmee storend op de voorgrond in Hans Faverey en de liefde. Op zulke momenten leidt de essayist de aandacht weg van de geëssayeerde en richt die op zichzelf. Oegema heeft toch al de neiging tussen Faverey en de lezer in te gaan staan door te veel te benadrukken dat de interpretatie van Faverey als een liefde(s)dichter van hem komt. Het lijkt er op dat dit boeklange essay niet alleen iets naar de lezer moet communiceren, maar een bijbedoeling heeft, die over Oegema gaat en waarvan de lezer niet op de hoogte is.

Misschien ben ik te cynisch, te achterdochtig. Het lijkt me onmiskenbaar dat Hans Faverey en de liefde is ontstaan vanuit een oprechte belangstelling voor en geraaktheid door Favereys poëzie. Maar het doet dit boek geen goed wanneer ‘Oegema de essayist’ het overneemt van ‘Oegema de bewonderaar’. Terwijl hij – terecht – een lans breekt voor het tijdloze in de poëzie, als reactie op de wetenschappelijke literatuur waarin Faverey stevig aan het postmodernisme gebonden wordt, situeert de essayist zichzelf onnodig vaak in tijd en plaats.